و هم شامل كافر.

بعضى ديگر گفته‌اند: كافر، راه معرفت حلال و حرام را بر خود بسته، از اين رو در دو آيه مورد بحث خطاب متوجه خصوص مؤمنين شده‌[1].

اين نيز فاسد است زيرا هم اشكال وجه قبلى بر آن وارد است، و هم اينكه اشكالى را كه ناشى بود از جمله‌(إِذا مَا اتَّقَوْا ...) بر طرف نمى‌سازد.

[وجه بدون اشكال در معناى آيه شريفه‌]

پس آنچه بى‌اشكال است اين است كه بگوييم: آيه مورد بحث از نظر اينكه متصل است به آيات قبلى خود و با آنها در يك سياق است معناى همانها را هم مى‌دهد، بنا بر اين، آيه مورد بحث مانند آيات قبلى خود متعرض حال مسلمين است كه مبتلاى به شرب خمر بوده يا گاهگاهى آن را مى‌نوشيده‌اند، و از راه قمار مال بدست آورده يا از گوشت قربانيان انصاب خورده‌اند، گويا زبان حال اين گونه اشخاص بعد از نزول آيات تحريم اين بوده كه تكليف ما و ساير مسلمين كه مثل ما هستند نسبت به گذشته و شراب‌هايى كه خورده‌ايم و گناهانى كه كرده‌ايم چيست؟ و گويا اين آيه جواب است از زبان حال آنها به اينكه حرجى بر آنها نيست، در صورتى كه از مردان با ايمان و صالح و با تقوا و نيكوكار باشند، با ايمان باشند، يعنى به خدا و تمامى احكامى كه بر رسول خدا 6 نازل شده ايمان داشته باشند، صالح باشند، يعنى جز عمل نيك انجام ندهند، با تقوا باشند يعنى خود را در مسير تقوا قرار دهند، نيكوكار باشند يعنى احسان كنند به عمل كردن بر طبق احكامى كه نازل شده. و با اين بيان روشن مى‌شود كه مراد از موصول ما در جمله‌(فِيما طَعِمُوا) يا خمر است از جهت خوردن آن و يا خمر و ميسر و انصاب و ازلام است از جهت خوردنى كه ممكن است به هر يك متعلق شود، و معناى آيه اين مى‌شود:

حرجى نيست بر كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح كرده‌اند در آنچه كه قبل از تحريم از شراب يا آن محرمات ديگر چشيده‌اند.

اما اينكه فرمود:(إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا) ظاهر اينكه فرموده: اذا ما اينست كه خواسته است همان موضوعى را كه در(لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) مذكور شده تكرار كند، تا دلالت كند بر اينكه وصف ايمان و عمل صالح دخالت در حكم نفى جناح دارد، نظير اينكه در خطاب به مؤمنين‌

[1] روح المعانى ج 7 ص 16.