مى‌فرمايد:(ذلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ)[1] و اينگونه تعبيرها در لسان عرب بسيار است، و ظاهر اينكه فرمود:(ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا) اينست كه ايمان بعد از ايمان معتبر است، و مراد از آن همان ايمان تفصيلى است، يعنى ايمان به يك يك احكامى كه رسول اللَّه 6 از ناحيه پروردگار خود آورده، بطورى كه يكى از آنها را انكار و رد نكند و در حقيقت در برابر اوامر و نواهى رسول اللَّه 6 تسليم شود، كما اينكه در سوره حديد مى‌فرمايد:(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ)[2] و نيز در سوره نساء مى‌فرمايد:(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ) تا آنجا كه مى‌فرمايد:(فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً)[3] و آيات در اين معنا بسيار است. و ظاهر اينكه فرمود: (ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا) اين است كه مى‌خواهد بحسب اعتبار ايمان بعد از ايمان را احسان بشمارد، و اين اعتبار، اعتبار صحيحى است، چون احسان را دو معنا است، يكى همان انجام دادن عمل است به وجه حسن و نيكويش، و بدون اينكه در آن هيچگونه قصد سويى در كار باشد. چنان كه در سوره كهف كه مى‌فرمايد:(إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا)[4] و نيز در آل عمران كه مى‌فرمايد:(الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ)[5] احسان به همين معنا استعمال شده است.

دوم احسانى است كه به ديگران هم مى‌رسد، و آن كارهاى پسنديده است كه چيزى از آن كه خوش آيند باشد عايد غير هم بشود، و در آيه‌(وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً)[6] و نيز در آيه:

[1] اين دستوراتى كه داديم دستوراتى است كه با آن كسانى كه از شما ايمان به خدا و روز جزا دارند موعظه مى‌شوند. سوره بقره آيه 232.

[2] اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد بترسيد از خدا و ايمان آوريد به رسول او. سوره حديد آيه 28.

[3] و نفرستاديم هيچ رسولى راى مگر براى اينكه مردم او راى باذن خدا اطاعت كنند ... نه اينطور است سوگند به خداى تو، اينان مؤمن نخواهند بود مگر اينكه در اختلافات خود راى حكم قرار دهند و از آنچه حكم فرمودى كمترين دلتنگى پيدا نكنند. سوره نساء آيه 65.

[4] كسانى كه ايمان آوردند و عمل‌هاى صالح كردند بدرستى ما ضايع نمى‌كنيم اجر كسى راى كه احسان عملى كند. سوره كهف آيه 30.

[5] كسانى كه پذيرفتند دعوت خدا و رسول راى بعد از آنكه در جنگ احد آسيب ديدند در بين آنان كسانى كه احسان كردند و تقوا پيشه ساختند اجر بزرگ است. سوره آل عمران آيه 173.

[6] و نيكويى نسبت به پدر و مادر. سوره بقره آيه 83.