هر چند در جاى خود سخن درستى است، ليكن لفظ آيه دلالتى بر آن ندارد.

[مراد از فتح در جمله‌(فَعَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ) كدام فتح است؟]

(فَعَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلى‌ ما أَسَرُّوا فِي أَنْفُسِهِمْ نادِمِينَ) هر چند كه در سابق مكرر گفته بوديم كه كلمه عسى هر جا كه در كلام خداى تعالى آمده باشد به معناى اظهار اميد واقعى نيست، چون اظهار اميد از كسى صحيح است كه اطلاعى از آينده نداشته باشد بلكه در كلام خدا قائم به شنونده و يا به مقام تخاطب است ليكن در اينجا قرينه قائم است بر اينكه منظور خبر دادن از آينده است چون مى‌خواهد جمله:(إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ) را تثبيت و صدق آن را مسلم سازد، پس آنچه در جمله مورد بحث آمده قطعا واقع خواهد شد.

و فتحى كه خداى تعالى خبر وقوع آن را مردد كرده، بين وقوع آن و يا امرى از ناحيه خودش معلوم نيست كه چه بوده مصداق آن فتح بيان نشده كه چيست بلكه بين آن و بين امر ديگرى كه آن نيز براى ما مجهول است ترديد شده، چون احتمال دارد الف و لامى كه بر سر كلمه فتح آمده، الف و لام جنس باشد، بله اگر الف و لام عهد بود ممكن بود بگوئيم:

منظور از اين فتح، فتح معهودى است كه خداى تعالى قبلا خبر وقوع آن را داده و فرموده بود:(إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى‌ مَعادٍ)[1].

و يا فرموده بود:(لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ)[2] و آياتى ديگر.

اگر چه در قرآن كريم هر جا كه كلمه فتح آمده، در بيشتر مواردش منظور فتح مكه است و ليكن بعضى از موارد هم هست كه با فتح مكه تطبيق نمى‌كند مانند آيه شريفه زير كه مى‌فرمايد:(وَ يَقُولُونَ مَتى‌ هذَا الْفَتْحُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ قُلْ يَوْمَ الْفَتْحِ لا يَنْفَعُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِيمانُهُمْ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ)[3]، كه در اين آيه خداى تعالى، روز فتح را طورى نشانى داده كه با فتح مكه نمى‌سازد يكى از نشانيهايش اين است كه‌

[1] آن خدايى كه بار سنگين قرآن را به دوش تو افكند به زودى تو را به آن سرزمينى كه از آنجا بيرون آمدى بر مى‌گرداند. سوره قصص، آيه 85 .

[2] ان شاء اللَّه داخل مسجد الحرام خواهى شد. سوره فتح، آيه 27 .

[3] مى‌گويند: پس اين فتح چه وقت است؟ اگر راست مى‌گوئيد بگو هر وقت كه باشد در آن روز كسانى كه امروز كافرند و آن روز ايمان مى‌آورند، ايمانشان سودى به حالشان نخواهد داشت و در آن روز مهلتى به آنان داده نمى‌شود، پس اى پيامبر از آنان اعراض كن منتظر باش كه آنها نيز منتظرند. سوره سجده، آيه 30 .