افراد مى‌رسد، در نتيجه ابهام آوردن و معين نكردن آن افرادى كه مشمول سخط الهى مى‌شوند، در تهديد و تخويف مؤثرتر بود، چون وصفى كه از ايشان كرد بر اساس ابهامش قابل انطباق بر يك يك افراد قوم مى‌شود، و در نتيجه احدى ايمن از آن نيست كه اين عذاب شديد او را نگيرد، و اين طور سخن گفتن در مقام تهديد و تخويف شايع است. و در اينكه فرمود: او نلعنهم از آنجا كه ضمير جمع مخصوص صاحبان عقل را به كار برد و آن را به كلمه وجوها برگردانيد، اشاره و يا تصريح است به اين كه مراد از وجوه، انسانها است، انسانهايى كه رو به سوى مقاصد و اهداف خود دارند، و بنا بر اين احتمالى كه بعضى از مفسرين در معناى آيه شريفه داده‌اند و گفته‌اند: مراد اين است كه صورتهايشان را به طرف پشت بر مى‌گرداند، احتمالى ضعيف خواهد بود، و بر خلاف آن اين احتمال قوى مى‌شود كه مراد از برگرداندن وجوه به ادبار، برگرداندن جان از حال استقامت در فكر و درك واقعيات بر واقعيتش، به حال اعوجاج و انحطاط فكرى است، به طورى كه هيچ حقى و حقيقتى را مشاهده نكند، مگر آن كه از آن متنفر گشته اعراض نمايد، و هيچ باطلى را نبيند مگر آن كه به آن متمايل گشته شيفته‌اش شود.

و اين خود نوعى تصرف الهى به عنوان كيفر و عذاب است، و نظير آن در آيه زير آمده مى‌فرمايد:(وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ كَما لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ نَذَرُهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ)[1].

[وجوهى كه در معناى طمس وجوه در (مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً) گفته شده است‌]

پس از آنچه گذشت روشن گرديد كه مراد از طمس وجوه در آيه شريفه نوعى تصرف الهى در دلها است، كه باعث مى‌شود طبع دل كه در باب ايمان به خدا و آياتش پذيرفتن حق و گريز از باطل است، برگردد، و در نتيجه باطل و گريزان از حق شود، هم چنان كه اول آيه مؤيد اين معنا است كه فرمود: (به آنچه ما نازل كرديم با اين كه مصدق كتاب آسمانى شما است ايمان بياوريد، قبل از اين كه پاى طمس به ميان آيد ...) و نيز روشن شد كه مراد از لعن كه در آيه آمده، مسخ است.

ولى ساير مفسرين حرفهاى ديگرى زده‌اند، از آن جمله گفته‌اند: مراد از طمس وجوه اين است كه صورتها به طرف عقب بر گردد، و اين در آخر الزمان و يا در روز قيامت خواهد شد، و اين حرف درست نيست، براى اين كه با جمله:(أَوْ نَلْعَنَهُمْ) منافات دارد، كه بيان منافاتش‌

[1] دلهايشان را زير و رو و يا بگو پشت و رو- مى‌كنيم همانطور كه در نوبت اول ايمان نياوردند و در طغيانشان رها مى‌كنيم تا هم چنان سرگردان بمانند. سوره انعام آيه 110.