گذشت.

بعضى ديگر گفته‌اند: مراد از طمس وجوه، خذلان و خوارى دنيوى است، و قوم يهود كه مخاطب به آيه مورد بحثند همواره در ذلت و نكبت بوده و خواهند بود به قصد هيچ هدفى كه مايه سعادتشان است بر نمى‌خيزند، مگر آن كه خداى تعالى همان هدف را عليه آنان سرابى مى‌سازد، كه هيچ خيرى در آن نباشد.

اين وجه نيز درست نيست، براى اين كه، هر چند خيلى از آيه شريفه دور نيست، ولى با صدر آيه طبق بيانى كه گذشت منافات دارد.

بعضى ديگر گفته‌اند: مراد اين است كه آنها را جلاى وطن داده، به همان محلى كه از آن جا خارج شده بودند بر مى‌گرداند، چون يهوديان از سرزمين حجاز اخراج شدند، و به سرزمين شام و فلسطين كه قرنها قبل از آنجا كوچ كرده بودند برگشتند.

اين وجه هم درست نيست، براى اين كه سياق آيه همان طور كه توجه فرموديد غير از اين معنا را تاييد مى‌كند.

بله مى‌شود در جمع بين همه وجوهى كه گذشت اين را گفت: كه مراد از آيه شريفه و طمس وجوه در آن اين است كه دلهايشان را از حق به سوى باطل متمايل كند، بطورى كه موفق به ايمان به خدا و آيات او نشوند، و در نتيجه رستگار نگردند، چيزى كه هست از آنجا كه دين حق عبارت است از صراط مستقيمى كه هيچ انسانى سعادت زندگى دنيوى خود را نمى‌يابد مگر با پيمودن اين صراط و كسى كه از آن منحرف شود، جز سقوط در كانون فساد و افتادن در ورطه‌هاى هلاكت سرنوشتى ندارد، هم چنان كه قرآن كريم نيز خودش به اين معنا تصريح نموده مى‌فرمايد:(ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا)[1]، و نيز مى‌فرمايد:(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‌ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ)[2].

لازمه اين حقيقت آن است كه طمس وجوه از معارف حقه دينى، طمس از حقايق سعادت زندگى دنيا به همه اقسامش باشد، پس آن كس كه از سعادت دين محروم است، از

[1] فساد در خشكى و دريا هويدا گشت، به خاطر اعمالى كه مردم به اختيار خود كردند، و خداى تعالى خواست تا آثار شوم دنيايى آن اعمال را به ايشان بچشاند، تا از آن تلخى به آثار شوم آخرتى اعمالشان پى برند. سوره روم آيه 41.

[2] و اگر اهل هر قريه و شهرى ايمان مى‌آوردند هر آينه ما درهاى بركاتى از آسمان و زمين به رويشان مى‌گشوديم، اما تكذيب كردند، و ما آن را به عذاب خود بگرفتيم. سوره اعراف آيه 96.