(وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ ...) اين جمله عطف است بر جمله يدخل ، به همان معنايى كه گذشت. و اگر منافقين و منافقات را قبل از مشركين و مشركات آورد، براى اين است كه خطر آنها براى مسلمانان از خطر اينها بيشتر است، و چون عذاب اهل نفاق سخت‌تر از عذاب اهل شرك است، هم چنان كه فرمود: (إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ) منافقين در پايين‌ترين نقطه آتش قرار دارند .

(الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ)- كلمه سوء - به فتحه سين و سكون واو- مصدر و به معناى قبح است، به خلاف كلمه سوء - به ضم سين- كه اسم مصدر است، و ظن سوء همان است كه خيال مى‌كردند خدا نمى‌تواند رسول خود را يارى كند. بعضى‌[1] هم گفته‌اند:

ظن سوء اعم از آن و از ساير پندارهاى زشت از قبيل شرك و كفر است.

(عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ)- نفرينى است بر منافقين، و يا حكمى است كه خداى تعالى عليه آنان رانده. مى‌فرمايد: به زودى گردونه بلاء كه مى‌گردد تا هر كه را مى‌خواهد هلاك و عذاب كند، بر سرشان بچرخد، و يا به زودى مى‌چرخد.

(وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ)- اين جمله عطف است بر جمله‌(عَلَيْهِمْ دائِرَةُ ...)، و جمله و ساءت مصيرا بيان بدى بازگشتگاه آنان است، هم چنان كه جمله‌(وَ كانَ ذلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِيماً) در آيه قبلى بيان خوبى بازگشتگاه اهل ايمان بود.

(وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) معناى اين جمله در سابق گذشت، و ظاهرا مى‌خواهد مضمون دو آيه را تعليل كند، يعنى آيه‌( لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ‌) ...(وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ )، طبق همان بيانى كه در نظير اين آيه كه مساله انزال سكينت در قلوب مؤمنين را تعليل مى‌كرد آورديم.

بعضى از مفسرين‌[2] گفته‌اند: مضمون اين جمله تنها مربوط به آيه اخير است، پس تهديدى است براى منافقين و مشركين، و مى‌فرمايد: شما در قبضه قدرت خدا هستيد، و خدا از شما انتقام خواهد گرفت. ولى وجه اول روشن‌تر است.

بحث روايتى [رواياتى پيرامون ماجراى صلح حديبيه و نزول آيات:(إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً ...)]

در تفسير قمى در ذيل جمله‌(إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً) مى‌گويد: پدرم از ابن ابى‌

[1] روح المعانى، ج 26، ص 94

[2] روح المعانى، ج 26، ص 95