از كلمه من كه براى ابتداء است استفاده مى‌كنيم. و كلمه وراء در اينجا به معناى پشت نيست، بلكه به معناى بيرون هر چيزى است كه محيط به آن چيز است، به شهادت كلام خداى تعالى كه مى‌فرمايد:(وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِيطٌ)[1] و اين قسم تكلم (تكلم از ما وراى حجاب) مانند تكلم خداى تعالى با موسى در كوه طور است كه در باره‌اش فرموده:(فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ)[2] و نيز از همين قسم است وحى‌هايى كه در عالم رؤيا به انبياء (ع) مى‌شده.

و قسم اول از تكلم تكلمى است كه خداى تعالى با پيامبر اسلام 6 و بدون واسطه جبرئيل مى‌كرد كه در آن نه رسول ملكى، يعنى جبرئيل، واسطه بود، و نه هيچ گونه حجابى كه فرض شود.

و چون وحى در تمامى اين اقسام مختلف منتسب به خداى تعالى است، لذا مى‌توان وحى را بطور مطلق به خداى تعالى نسبت داد و مستند به او كرد. ساده‌تر بگويم: مى‌توان در هر سه قسم از وحى گفت خدا چنين وحى كرده، بدون قيدى كه معين كند منظور كدام يك از اقسام وحى است. و به همين عنايت است كه تمامى اقسام وحى در كلام خداى تعالى به خدا مستند شده، و فرموده:(إِنَّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى‌ نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ)[3] و نيز فرموده:

(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ)[4].

اين مطالب كه در تفسير آيه مورد بحث آورديم، مطالبى بود كه با كمك سياق از آيه استفاده نموديم، ولى مفسرين در تفسير آن بحث‌هايى دامنه‌دار و مشاجره‌هاى طولانى كرده‌اند كه ما از اشتغال به گفتگوى در باره آن صرفنظر كرديم، و خواننده خود مى‌تواند به تفاسير مفصل مراجعه نمايد.

[اشاره به وجه تعليل نزول وحى از جانب خداوند به اينكه او على حكيم است‌]

(إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ)- اين جمله تعليلى است براى مضمون آيه شريفه، مى‌فرمايد خداى تعالى به خاطر علو مقامى كه از خلق و نظام حاكم در آن دارد، بزرگتر از آن است كه مانند خلق كه با هم گفتگو مى‌كنند با خلق خود گفتگو كند، و به خاطر علو مقامش و حكمتش راه‌

[1] و خدا از ما وراى آنان محيط به ايشان است. سوره بروج، آيه 20.

[2] همين كه نزديك آن درخت آمد، از كرانه وادى ايمن كه در بقعه مباركه واقع است از درخت ندا شد. سوره قصص، آيه 30.

[3] ما به سوى تو وحى كرديم، هم چنان كه به نوح و انبياى بعد از او وحى كرديم. سوره نساء، آيه 163.

[4] قبل از تو نفرستاديم مگر مردانى كه به ايشان نيز وحى مى‌كرديم. سوره نحل، آيه 43.