حجاب با او سخن گويد، و سوم اينكه رسولى بفرستد، و به اذن خود هر چه مى‌خواهد وحى كند.

نكته ديگرى كه در اين آيه هست اين است كه اين سه قسم را با كلمه أو عطف به يكديگر كرده، و ظاهر اين كلمه آن است كه سه قسم مذكور با هم فرق دارند، و بايد هم همين طور باشد، چون مى‌بينيم دو قسم اخير را مقيد به قيدى كرده. يكى را مقيد به حجاب و ديگرى را به رسول. ولى اولى را به هيچ قيدى مقيد ننموده. و ظاهر اين مقابله آن است كه مراد از قسم اول سخن گفتن خفى باشد، سخن گفتنى كه هيچ واسطه‌اى بين خدا و طرف مقابلش نباشد.

و اما دو قسم ديگر به خاطر اين كه قيدى زائد در آن آمده كه يا حجاب است و يا رسولى كه به وى وحى مى‌شود، سخن گفتنى است كه با واسطه انجام مى‌شود. چيزى كه هست در يكى واسطه رسول است كه وحى را از مبدأ وحى گرفته به پيامبر مى‌رساند، و در ديگرى آن واسطه حجاب است، كه خودش رساننده وحى نيست، ولى وحى از ما وراى آن صورت مى‌گيرد.

پس تا اينجا خلاصه گفتار اين شد كه قسم سوم، يعنى‌(أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ) عبارت است از وحى به توسط رسول- كه همان فرشته وحى است- پيام خدا نخست به او داده مى‌شود و او هر چه را خداى سبحان اذن داده باشد به پيامبر وحى مى‌كند، هم چنان كه قرآن كريم در اين باره فرموده:(نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى‌ قَلْبِكَ)[1] و نيز فرموده:(قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‌ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ)[2] و در عين حال وحى كننده خداى سبحان است، هم چنان كه فرموده:(بِما أَوْحَيْنا إِلَيْكَ هذَا الْقُرْآنَ)[3].

و اما اينكه بعضى از مفسرين گفته‌اند: مراد از رسول در جمله‌(أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ) رسول خدا 6 است كه وحى را به مردم مى‌رساند، درست نيست، زيرا با جمله يوحى نمى‌سازد، چون رسول خدا 6 پيام خدا را به مردم ابلاغ مى‌كند نه وحى را، و معقول نيست كه تبليغ را وحى بخوانند.

و نيز خلاصه گفتار اين شد كه قسم دوم از وحى، يعنى‌(أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ)، وحى با واسطه است، و واسطه‌اش همان حجاب است. چيزى كه هست اين واسطه مانند واسطه در قسم سوم خودش وحى نمى‌كند، بلكه تنها وحى از ما وراى آن آغاز مى‌شود، و آغاز شدنش را

[1] روح الامين آن را بر قلب تو نازل كرد. سوره شعراء، آيه 194.

[2] بگو هر كس كه دشمن جبريل است بايد بداند كه همو قرآن را به اذن خدا بر قلب تو نازل مى‌كند. سوره بقره، آيه 97.

[3] سوره يوسف، آيه 3.