پيشرفت آن هستند، هم چنان كه از آيه‌(فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ)[1] نيز همين معنا استفاده مى‌شود.

[مراد از(الَّذِينَ ظَلَمُوا)، ازواج و (ما كانُوا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ‌) در آيه:(احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا ...)]

و تعبير به ماضى در كلمه ظلموا وصف را افاده مى‌كند و منظور از آن كسانى است كه داراى صفت ظلم هستند، نه كسانى كه- و لو يك بار- مرتكب ظلم شده باشند، هم چنان كه اگر كسى بپرسد: فلانى در زندگى‌اش چه كرد؟ و شما در پاسخ بگويى ظلم كرد. اين پاسخ شما هر چند فعل ماضى است، ولى فايده وصف را مى‌دهد و در كلام خداى تعالى از اينگونه تعبيرها بسيار است، مانند آيه‌(وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً)[2] و آيه‌(وَ سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى‌ جَهَنَّمَ زُمَراً)[3] و آيه‌(لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنى‌ وَ زِيادَةٌ)[4] (كه در آيه اول كلمه اتقوا و در دومى كلمه كفروا و در سومى كلمه احسنوا هر سه فعل ماضى است، ولى معناى وصف را افاده مى‌كند، و منظور كسانى است كه داراى صفت تقوى و يا كفر و يا احسان هستند، نه كسانى كه يك بار و دو بار تقوى يا كفر و يا احسان از ايشان سرزده باشد).

ظاهر از جمله و ازواجهم اين است كه مراد از ازواج قرين‌هاى شيطانى ايشان باشد، چون به حكم آيه‌( وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ‌) ...(حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ )[5] كسانى كه از ياد خدا اعراض مى‌كنند قرينى از شيطان دارند.

بعضى‌[6] از مفسرين گفته‌اند: مراد از ازواج اشباه و نظائر ايشان است، مى‌خواهد بفرمايد: هر كسى با نظير خود محشور مى‌شود، اشخاص زناكار، با زناكاران، و اشخاص‌

[1] پس منادى‌اى در بين آنان ندا داد كه لعنت خدا بر ستمكاران، آنان كه از راه خدا جلوگيرى مى‌كردند و آن را منحرف مى‌خواستند و به آخرت كافر بودند. سوره اعراف، آيه 44 و 45.

[2] كسانى كه بخاطر پروردگارشان تقوا پيشه مى‌كنند گروه گروه به سوى جنت سوق داده مى‌شوند. سوره زمر، آيه 73.

[3] كسانى كه كفر ورزيدند گروه گروه به سوى جهنم سوق داده شدند. سوره زمر، آيه 71.

[4] كسانى كه خوبى كردند، پاداش خوب و زيادتر از اعمال خوبشان دارند. سوره يونس، آيه 26.

[5] و كسى كه از ياد خداى رحمان اعراض كند شيطانى بر او بگماريم كه همواره همنشين او باشد ... تا آنكه نزد ما آيد، آن وقت مى‌گويد: اى كاش بين من و تو به قدر فاصله مغرب و مشرق فاصله بود كه چه بد قرينى بودى. سوره زخرف، آيه 36 و 38.

[6] مجمع البيان، ج 8، ص 441.