در اينجا قبل از ورود در بحث پيرامون شهادت و ساير امورى كه آيات روز قيامت توصيفش مى‌كند، مانند روز جمع، روز وقوف، سؤال، ميزان، و حساب، واجب است كه بدانيم خداى تعالى اينگونه امور را در رديف حجتهايى مى‌شمارد كه در روز قيامت بر عليه انسان اقامه مى‌شود تا هر عملى از خير و شر كه كرده‌اند و تثبيت شده، بر طبق حجت‌هايى قاطع عذر و روشنگر حق، قضاوت شود سپس پاداش و كيفر دهند، يكى را سعادت و ديگرى را شقاوت، يكى را بهشت و ديگرى را آتش دهند، اين روشن‌ترين معنايى است كه از آيات قيامت كه شؤون آن روز را شرح مى‌دهد استفاده مى‌شود.

و اين اصلى است كه مقتضاى آن اين است كه ميان اين حجت‌ها و اجزاء و نتايجش روابطى حقيقى و روشن باشد، به طورى كه عقل مجبور به اذعان و قبول آن گردد، و براى هيچ انسانى كه داراى شعور فطرى است مجال رد آن و شك و ترديد در آن باقى نماند.

[تفصيلى در مورد شهادت (گواهى دادن)، شهيد و شهداء و بررسى و بيان وجه جمع بين مفاد آيات مختلف در اين باره‌]

و بنا بر اين واجب مى‌شود كه شهادتى كه در آن روز به اقامه خداى تعالى اقامه مى‌گردد مشتمل بر حقيقتى باشد كه كسى نتواند در آن مناقشه كند، آرى هر چند كه اگر خدا بخواهد مى‌تواند شقى‌ترين مردم را شاهد براى اولين و آخرين كند، و او به اختيار خودش به آنچه كرده‌اند شهادت دهد، و يا خدا شهادت به كرده‌هاى خلائق را در زبان او خلق كند بدون اينكه خود او اراده‌اى داشته باشد، و يا شهادتى دهد كه در دنيا خودش حاضر نبوده و از فرد فرد بشر آنچه شهادت مى‌دهد نديده باشد، بلكه خدا يا ملائكه‌اش و يا حجتى به او اعلام كند كه فلان شخص چنين و چنان كرده، تو شهادت بده، آن گاه شهادت اين شقى‌ترين فرد بشر را در حق فرد فرد بشر نافذ نموده و بر طبيعتش مجازات دهد و به شهادت او احتجاج نمايد، چون اينها چيزى نيست كه در قدرت خداى تعالى نگنجد و نفوذ اراده‌اش در برابر آن كند شود، كسى هم نيست كه با خدا در ملكش منازعه نمايد و يا حكم او را تعقيب كند.

و ليكن اين چنين شهادت، حجتى است زورى، و ناتمام و غير قاطع كه شك و ريب را دفع نمى‌كند، نظير تحكم‌ها و زورگوييهايى كه در دنيا از انسانهاى جبار و طاغوتهاى بشرى مشاهده مى‌كنيم، كه با حق و حقيقت بازى مى‌كنند، آن وقت چطور ممكن است چنين چيز را در حق خداى تعالى تصور كنيم؟ آن هم در روزى كه در آن روز عين و اثرى از غير حق و حقيقت نيست و بنا بر اين بايد اين شاهد، معصوم به عصمت الهى باشد، دروغ و گزاف از او سر نزند، به حقايق آن اعمالى كه بر طبق آن شهادت مى‌دهد