نام کتاب : ترجمه تفسیر المیزان نویسنده : علامه طباطبایی جلد : 11 صفحه : 86
ناحيه خود مردم است،
اين است آنچه از سياق آيات مورد بحث استفاده مىشود.
و اگر رحمت
را- كه گفتيم همان هدايت است- غايت خلقت گرفتيم به خاطر اينست كه رحمت به غايت
نهايى كه همان سعادت بشر است اتصال دارد هم چنان كه در آيه(وَ قالُوا
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا)[1] كه حكايت
قول اهل بهشت است هدايت را غايت شمرده و اين نظير غايت شمردن عبادت است براى خلقت
در آن آيه كه مىفرمايد:(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا
لِيَعْبُدُونِ)[2] عبادت نيز
متصل به سعادت آدمى است.
(وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ
أَجْمَعِينَ)- يعنى كلمه خداى تعالى تحقق يافت، و مصداق خود را از ايشان گرفت، به
خاطر ظلم و اختلافشان در حق، و بعد از آنكه بدان عالم شدند، و كلمه او كه تحقق
يافت همان پر كردن جهنم بود.
اين آيه نظير
آيه(وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لكِنْ
حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ
أَجْمَعِينَ)[3] مىباشد و
اصل اين كلمه آن وعدهاى است كه خداوند به ابليس ملعون در جواب او كه گفته بود:(فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ
الْمُخْلَصِينَ) داده است و فرموده:(قالَ
فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ
تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ)[4] پس اين آيات
مضمونش متحد و بعضى مفسر بعضى ديگر است.
[خلاصه
آنچه كه از تدبر در معناى دو آيه شريفه:(وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ
...) و(إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ ...) استفاده
مىشود و اشاره به وجوهى كه در معناى آن دو آيه گفته شده است]
اين بود آنچه
كه از تدبر در معناى آن دو آيه به دست آمد.
و خلاصهاش
اين شد كه: اولا مقصود از جمله(وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ
النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً) متحد ساختن براى از بين بردن تفرقه و اختلاف
است. بعضى[5] هم
گفتهاند كه منظور از آن اجبار كردن نفوس به قبول اسلام است كه بدون اختيار و بطور
اتوماتيك اسلام را بپذيرند، و چون با تكليف منافات دارد، چنين كارى را نكرده- نقل
از قتاده.
بعضى[6] ديگر گفتهاند: معنايش اين است كه
اگر خدا بخواهد همه شما را در بهشت جمع مىكند، و ليكن خدا خواسته درجات بهشت
متفاوت باشد، و شما با عمل صالح خود در
[1] ستايش خدايى كه ما را بر اين مقام رهنمايى كرد. سوره اعراف،
آيه 43.
[2] جن و انس را نيافريديم مگر براى اينكه مرا ستايش كنند. سوره
ذاريات، آيه 56.
[3] و اگر مىخواستيم هدايت هر كس را به او مىداديم، و ليكن
قضاى من رانده شده كه بطور قطع جهنم را از جن و انس، پر كنم. سوره الم سجده، آيه
13.
[4] گفت: به حق سوگند كه حق مىگويم بطور قطع جهنم را از تو و از
كسى كه پيرويت كند پر مىكنم. سوره ص، آيه 85.