وسيله حق پنهان بماند.

پس مقصود آيه از اختلاف آنان همان حرفها و عقايدى است كه پيش خود تراشيده و در نتيجه مردمى كه پيرو ايشانند در شك افتاده از حق متفرق مى‌شوند. آرى، مقصود آيه آن كسانى است كه پيروانى دارند، و در نزد پيروان خود القاء شبهه مى‌كنند و آراء باطلى را به صورت حق جلوه مى‌دهند تا به كلى حق را از فهم و درك مردم پوشيده نگهدارند. و اين اختلاف را فقط از روى بغى و دشمنى مرتكب مى‌شوند، و اين همان اختلافشان در حق مى‌باشد، پس از اينكه حق براى آنان روشن گشت.

[رحمت الهى كه همان هدايت الهى و منتهى به سعادت آدمى است غايت خلقت انسان مى‌باشد (و لذلك خلقهم)]

از آنچه گذشت- هر چند طول كشيد- اين نكته عايد گرديد كه اسم اشاره‌(وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ) اشاره است به رحمتى كه جمله‌(إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ) بر آن دلالت دارد، و اگر كلمه رحمت مؤنث لفظى است منافات ندارد كه اسم اشاره به آن مذكر آورده شود، زيرا در مصدر رحمت هر دو صورت جايز است، به شهادت اينكه مى‌بينيم در آيه‌(إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ)[1] قريب را كه وصف رحمت است مذكر آورده. علاوه، اگر ما اشاره لذلك را اشاره به رحمت ندانيم، لا بد بايد بگوييم اشاره به اختلاف است، و حال آنكه گفتيم كه اختلاف مزبور ناشى از بغى و ظلم ايشان و موجب تفرق ايشان از حق و پوشاندن حق و نمودارى باطل است، و چنين اختلافى چگونه مى‌تواند غايت خلقت و منظور خداى تعالى از آفرينش انسانها باشد. آرى، معنا ندارد بگوييم خداوند سبحان عالم انسانى را ايجاد كرد تا ظلم و ستم را زنده و حق را باطل كنند و بعد او به اين جرم هلاكشان كند و سپس آنها را در آتش خالد بسوزاند، قرآن كريم با تمام بياناتش چنين احتمالى را رد مى‌كند.

از اين هم كه بگذريم سياق آيات اين اعمال را دفع مى‌كند، زيرا آيات در مقام بيان اين معنا است كه خداوند به رأفت و رحمت خود مردم را به سوى خير و سعادتشان دعوت مى‌كند، و از ايشان ظلم و شر را نخواسته، و ليكن مردم به خاطر ظلم و اختلاف خود از دعوت او استنكاف مى‌ورزند و آيات او را تكذيب نموده غير او را مى‌پرستند، و در زمين فساد انگيخته با دست خود گور خود را مى‌كنند، و خود را دچار عذاب مى‌سازند، و گرنه خداوند سرزمينهايى را كه اهل آن صالحند به ظلم و ستم هلاك نمى‌كند، و نيز او نخواسته مردم را خلق كند تا بغى و فساد به راه بيندازند، و او به همين جرم هلاكشان كند.

پس آنچه از ناحيه خداست تنها رحمت و هدايت است، و آنچه ظلم و اختلاف است از

[1] سوره اعراف، آيه 56.