درجه بالاتر باشيد- نقل از ابى مسلم. ولى خواننده محترم به خوبى واقف است كه سياق آيات، مساعد با هيچيك از اين دو معنى نيست.

و ثانيا معلوم شد كه منظور از جمله‌(وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ) دوام بر اختلاف در دين است، و معنايش اينست كه دائما از حق متفرقند، و همواره آن را به صورتى باطل و شبيه به حق تصوير مى‌كنند تا مستور بماند.

بعضى‌[1] ديگر از مفسرين گفته‌اند: مقصود از آن، اختلاف در ارزاق و احوال و خلاصه اختلاف غير دينى است- نقل از حسن. و بطورى كه براى خواننده معلوم شد اين معنا با سياق آيات قبلى سازگار نيست. بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند: معناى اينكه فرمود يختلفون اين است كه بعضى بعض ديگر را در تقليد گذشتگان جانشين خود مى‌كنند، و خلاصه سنت باطل آنان را نسل به نسل و دست به دست مى‌گردانند. اين معنا نيز مانند معناى قبلى از سياق آيات مخصوصا با در نظر داشتن جمله‌(وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ فَاخْتُلِفَ فِيهِ ...) اجنبى و ناسازگار است.

و ثالثا معلوم شد كه منظور از جمله‌(إِلَّا مَنْ رَحِمَ) اين است كه: الا كسى كه خداوند او را هدايت كرده باشد .

و رابعا اينكه اشاره‌(وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ) اشاره به رحمت است، و معنايش اينست كه خلايق براى رسيدن به رحمت خلق شده‌اند، تا بدان وسيله به سعادت خود نايل آيند.

بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند: معنايش اينست كه بشر براى اختلاف خلق شده- نقل از حسن و عطاء- ولى خواننده متوجه شد كه چه اندازه اين رأى مردود و غلط است. بله اگر جايز بود ضمير هم را برگردانيم به بقيه مردم بعد از استثناء، آن وقت جايز بود بگوييم غرض از خلقت آنان اختلاف بوده، و آن وقت مضمون آيه قريب به مضمون آيه‌(وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ)[4] مى‌شد.

بعضى‌[5] هم گفته‌اند كه: اشاره است به همه مدلول كلام، و معنايش اين است كه خداوند بشر را خلق كرد در حالى كه مستعد براى اختلاف و تفرقه بود، چه تفرقه در علوم، چه در معارف و چه در درك و عقايد و چه در توابع آن، يعنى در اراده و اختيار اعمالشان كه از آن جمله است دين و ايمان، و اطاعت و عصيان.

[1] ( 1 و 2 و 3) مجمع البيان، ج 5، ص 203.

[2] ( 1 و 2 و 3) مجمع البيان، ج 5، ص 203.

[3] ( 1 و 2 و 3) مجمع البيان، ج 5، ص 203.

[4] به تحقيق بسيارى از جن و انس را براى جهنم آفريده‌ايم. سوره اعراف، آيه 179.

[5] مجمع البيان، ج 5 ص 203.