كه يا در غياب آنها چنين عبادتى صورت گرفته، و يا پس از مرگ آنها (مانند انسانهائى كه پس از مرگشان مورد پرستش قرار گرفتهاند).
بنابراين، سخن گفتن آنها كاملًا طبيعى خواهد بود، و اين آيه، نظير آيه 40 سوره «سبأ» مىباشد كه مىگويد: وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيْعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ:
«آن روز كه خداوند همه را جمع و محشور مىكند، سپس به فرشتگان مىگويد: آيا اين گروه شما را عبادت مىكردند»؟!
احتمال ديگرى كه بسيارى از مفسران ذكر كردهاند اين است كه: در آن روز، خداوند حيات و شعور در بتها مىآفريند، آن چنان كه بتوانند حقايق را بازگو كنند، و جمله بالا از زبان بتها كه: آنها خدا را به شهادت مىطلبند كه از عبادت عابدان خود غافل بودند، بيشتر تناسب با همين معنى دارد؛ چرا كه بتهاى سنگى و چوبى، اصلًا چيزى نمىفهمند.
در تفسير آيه، اين احتمال را نيز مىتوان گفت كه: تمام معبودها را شامل مىشود، منتها معبودهائى كه عقل و شعور دارند به زبان خود حقيقت را بازگو مىكنند، ولى معبودهائى كه داراى عقل و شعور نيستند به زبان حال، و از طريق منعكس ساختن آثار عمل سخن مىگويند، درست مثل اين كه مىگوئيم: رنگ رخسار تو از سرّ درونت خبر مىدهد.
قرآن نيز در آيه 21 سوره «فصّلت» مىگويد: «پوستهاى انسان در عالم رستاخيز به سخن در مىآيند».
و همچنين در سوره «زلزله» مىگويد: «زمينهائى كه انسان روى آنها زندگى داشته، حقايق را بازگو مىكنند». «1»