چيست دو نظريه مطرح است:

1. همان منافقانند.

2. گروه ديگرى هستند.

برخى معتقدند مقصود از بيماردلان در قرآن همان منافقان است، ولى از نظر برخى ديگر آنان گروه ديگر غير از منافقان هستند.

داورى در اين مورد كار دشوارى است، زيرا آيات در اين مورد دو دسته اند:

الف: از برخى از آيات، نظريه نخست استفاده مى شود. در بسيارى از آيات كه از موضع گيرى آنان در برابر پيامبر و دستورات او سخن گفته شده است، هر دو گروه روش يكسانى دارند و در سوره بقره نيز عنوان «بيماردل» بر منافقان اطلاق شده است چنان كه مى فرمايد:

(فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً...) .[1]

ولى ظاهر برخى از آيات، اين است كه آنان دو گروهند. زيرا پس از ذكر منافقان، از انسانهاى «مريض القلب» (بيماردل) سخن گفته شده است.[2]

ما فعلاً در صدد بررسى اين مطلب نيستيم ولى يادآور مى شويم كه در صورتى مى توان «بيماردلى» را عامل خاصى براى احباط (غير از نفاق) بشمار آورد كه نظريه دوم را پذيرا شويم.[3]

8. تكذيب معاد و آيات الهى

در برخى از آيات قرآن تكذيب معاد و آيات الهى به عنوان عامل «حبط