ليس هو المشيئة، ألا ترى انّك تقول سأفعل كذا إن شاء اللّه ولا يقول سأفعل كذا إن علم اللّه».[1]

فرزند اعين مى گويد به امام صادق (عليه السلام) گفتم: علم و مشيت خدا مختلف است يا متعدد، او در پاسخ فرمود: «علم و اراده دو تا است به گواه اين كه تو مى گويى: اين كار را انجام مى دهم اگر خدا بخواهد و نمى گويى اگر خدا بداند».

گذشته از اين بيان، يكسان تصور كردن علم و اراده با واقعيت آنها سازگار نيست، علم نسبت به دو طرف قضيه حالت يكسانى دارد; در حالى كه اراده به يكى از دو طرف فعل حتميت مى بخشد.

و به ديگر سخن علم از مبادى بعيده اراده است، و اراده از مبادى قريبه فعل است، چگونه مى توان اين دو را يكسان شمرد.

آرى گاهى علم مبدأ فعل مى شود، چنان كه در فاعل بالعنايه جريان چنين است; مثلاً آن گاه كه انسان بر بالاى كوهى قرار گيرد و زير پاى خود را به صورت دره بس عميق بينديشد، اگر حائلى در مقابل او نباشد، انديشيدن سقوط همان لحظه، و سقوط در عمق دره در لحظه بعد، اگر در علم اين مورد خاص سبب تحقق فعل مى گردد، سبب نمى شود كه آن را با اراده كه آن نيز چنين ويژگى دارد، يكسان بشماريم. زيرا شركت در نتيجه، موجب وحدت واقعيت دو سبب نمى شود.

2. اراده ابتهاج به فعل

ذات اقدس خدا مجمع همه كمالات است، وعلم به چنين كمالاتى مايه ابتهاج مى باشد; خدا در مرحله ذات، نسبت به