4. فاعل نسبت به فعل خود عالم و مريد و راضى بوده و مكره نباشد.

در سه فرض نخست فاعل، فاقد اختيار است و فاعل مختار، تنها همان قسم چهارم است.

تا اين جا واقعيت اراده انسان به گونه اى روشن گرديد، اكنون وقت آن است كه درباره اراده خدا از نظر اين كه صفت ذات است يا صفت فعل، به بحث و گفتگو بپردازيم.

آيا اراده خدا صفت ذات است يا صفت فعل؟

از بحثهاى ديرينه در ميان علماى كلام، مسئله اراده خدا است; گروهى آن را صفت ذات دانسته و گروهى ديگر صفت فعل و هركدام براى خود دليل و برهانى دارند. از آن جا كه اراده رمز اختيار است و فاعل فاقد اراده، فاعل مضطر خواهد بود، نمى توان ذات خدا را فاقد اراده تصور كرد و اراده او را فعل او دانست; ولى در مقابل اين برهان، مشكلاتى در ذاتى بودن صفت اراده هست، تا آنها حل نشود نمى توان آن را صفت ذات دانست; اگر گروه عظيمى از دانشمندان آن را وصف فعل مى دانند; به خاطر مشكلاتى است كه در اين راه هست، و هر يك از آنها كوه آسا مانع از انديشيدن صفت ذات بودن اراده است، اينك به بيان دلايل چهارگانه آنان مى پردازيم.

اشكال نخست: اراده يك امر تدريجى است

اراده به صورت امر تدريجى در وجود مريد پديد مى آيد، از اين جهت نمى توان آن را صفت ذات خدا دانست و تقرير اين سخن در بحثهاى پيشين گذشت و بايد اين مشكل را بزرگ ترين مانع در صفت ذات بودن اراده دانست; از اين جهت كسانى كه اراده را صفت ذات مى دانند، براى رهايى از اين اشكال كوشش كرده اند كه آن را به گونه اى ديگر تفسير كنند كه مستلزم حدوث و