مى داند كه همگى به بندگان بر مى گردد.

ما در اين بحث وارد نمى شويم، ولى به نكته اى اشاره مى كنيم كه امام اشاعره ازآن غفلت ورزيده است، زيرا بايد ميان دو غرض فرق گذارد.غرضى كه به فاعل بر مى گردد وغرضى كه مربوط به خود فعل است. آنچه مايه استكمال است همان اولى است يعنى فاعل كارى براى خود انجام دهد، ولى آنچه كه مطرح است، اين است، افعال او در گرو مصالح وحكمى است كه بندگان از آن بهره مى گيرند، همان طورى كه از لسان مؤمنان واقعى وحقيقتجو چنين نقل ميكند: (ربّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً) (آل عمران/191) وباز مى فرمايد: (وَما خَلَقْنا السَّماواتِ والأرضَ وما بينهما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذينَ كَفَروا فَوَيْلٌ للّذين كَفَروا مِنَ النّار)(ص/27)

«ما آسمان وزمين وآنچه در ميان آن دواست را بيهوده نيافريديم. اين گمان گروهى است كه كفر ورزيدند، واى بر كافران از آتش دوزخ».

5ـ استطاعت پيش از فعل است، يا همراه آن؟

الهيون اتفاق نظر دارند كه قدرت خدا متقدم بر فعل اوست. اوقبل از آنكه اشياء را خلق كند، قادر بوده واين قدرت پيوسته با او همراه است، ولى در باره انسان اختلاف نظر است، اشعرى مى گويد: قدرت انسان بر فعل، مقارن با فعل پيدا مى شود، نه قبل از آن [1]، ولى «ماتريدى» در مسأله ميان قدرت به معنى علت ناقصه وقدرت به معنى علت تامّه فرق مى گذارد، اولى را جلوتر از فعل ودومى را همراه با فعل مى انديشد.[2]