وفرمانبردارى، وگاهى عصيان و نافرمانى وثالثاً مختلط از هر دو تشكيل مى دهد ودر دو گروه نخست، براى احباط و تكفير جايگاهى نيست. موضوع اين دو، صورت سوم است آنگاه كه اطاعت وعصيان يكسان نباشند در اين صورت اقل محكوم اكثر است، هرگاه اقل گناه باشد، نام آن تكفير واگر اطاعت باشد، نام آن احباط است».[1]

مقياس در احباط چيست؟

در بيان قاضى، جايگاه احباط و تكفير، اختلاف حجم اعمال نيك وبد است وپيوسته عمل اقلخواه حسنه باشد خواه سيئه محكوم حكم اكثر است، اگر گناه كم باشد، به وسيله اعمال صالح زياد مستور مى گردد واگر حسنه كم باشد، به وسيله گناه كثير بى اثر مى گردد. سرانجام مقياس در داورى حجيم بودن يكى از دو نوع عمل است، نه تقدم يكى و تأخّر ديگرى.

وبه ديگر سخن، موقع حسابرسى، سنگينى ويا سبكى حسنات ويا سيئات، ميزان قضاوت است. همين گروه كه محور را افزونى وكمى حسنه و يا سيئه مى دانند، در تفسير احباط ومعيار آن اختلاف نظر دارند.

ابوعلى جبايى مى گويد: گناه زياد، حسنات كم را نابود مى سازد بدون اينكه از كميت گناه بكاهد، در حالى كه فرزندش ابوهاشم مى گويد: «حسنه قليله، معادل خود را از سيئه كم مى كند ونابود مى سازد». [2]

ولى برخى در مسأله احباط، مقياس را تقدم وتأخر حسنه وسيئه دانسته است ومى گويد[3]: گناه كبيره متأخر تمام اعمال صالح را بى اثر ساخته، هرچند از نظر