اينجاست كه پيروان شيخ اشعرى به دست و پا افتاده اند كه براى كسب، معنى صحيحى پيدا كنند تا بتوانند خالقيت را از آن خدا و كاسب بودن را از آن بشر بدانند.

شكى نيست كه اصطلاح «كسب»، از قرآن اخذ شده است، آنجا كه ميفرمايد: ((لَهَامَا كَسَبَتْ وَ عَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ))(بقره/286).

«به سود اوست طاعتى كه به جاى آورد و به زيان اوست گناهى كه مرتكب شود».

ولى محققان علم كلام از اماميه، چون توحيد در خالقيت را به شيوه ديگر تفسير مى كنند و آن را منافى با خالق بودن طولى انسان نمى دانند، آيه را به معنى فاعل بودن انسان، و آفرينندگى تبعى او تفسير مى كنند، ولى شيخ اشعرى كه توحيد در خالقيت را به صورت عزل اسباب از سببيت تفسير مى كند، براى كلمه كسب، معنى صحيحى نخواهد داشت.

اينك ما در اين بخش به سعى و كوششهاى پيشوايان اشاعره در باره «كاسب بودن انسان» اشاره مى كنيم و خواهيد ديد كه هيچ كدام بر معنى صحيحى دست نيافتهاند.

1 ـ باقلانى(م403) و نظريه كسب

تفسيرى كه شيخ اشعرى براى كسب انجام داد، گره اى را نگشود و نتوانست مسؤليت بنده را در پيشگاه خدا تصحيح كند، زيرا جز اين نگفت كه به هنگام حدوث اراده و پيدايش قدرت در انسان، خدا مستقيما به آفرينش مى پردازد، و ناگفته پيداست، مسأله مقارنت(همراه بودن اراده و قدرت عبد با آفرينش خدا) نميتواند مصحح كيفر و پاداش باشد، زيرا فرض اين است كه اراده و قدرت بنده