كسانى كه به شر ح كلام شيخ اشعرى پرداخته اند، بر دو گروهند:

گروهى مى گويند: قدرت عبد و اراده او در فعل او دخالت دارد و از اين طريق، ميان حركت اضطرارى و حركت اختيارى فرق مى گذارند; ما در آينده به نظريه اين گروه اشاره مى نماييم، ولى چنين گروهى نمى تواند خود را در اين مسأله پيرو شيخ اشعرىء بداند، زيرا اعتراف به تأثير قدرت عبد در فعل انسان، نقطه مقابل تفسيرى است كه شيخ اشعرى براى توحيد در خالقيت ارائه داده است.

گروهى ديگر، براى قدرت عبد، نقشى قائل نيستند. آنان مى گويند: مقصود شيخ اشعرى از كسب، اينست كه آنگاه كه در انسان قدرت و اراده پديد آمد، دستى از غيب بيرون مى آيد و فعلى را ايجاد مى كند، بدون اينكه قدرت و اراده او در تكوين آن نقشى داشته باشد.

در اين صورت، معنى كسب، چيزى جز مقارنت ايجاد فعل از جانب خدا با قادر و مريد بودن انسان نيست[1].

خلاصه، مفسران كلام شيخ، بر سر دو راهى قرار گرفته اند; اگر براى قدرت واراده انسان نقشى قائل باشند، اصل توحيد در خالقيت(از انظر آنان) آسيب ميبيند، هر چند مشكل جبر بر طرف مى شود و انسان، مسؤل اعمال خود مى باشد و اگر براى آن نقشى و تأثيرى قائل نشوند و فقط بگويند، انسان ظرف خلاقيت خداست و به هنگام حدوث قدرت و اراده از بشر، دستى پديد مى آيد و قدرت و اراده او را از كار باز مى دارد و قدرت و اراده ديگرى، كار را ايجاد مى كند، در اين صورت، توحيد در خالقيت، محفوظ مانده ولى مشكل جبر، چهره عبوس خود را نشان مى دهد.