شناسى و اطاعت او را واجب مى داند؟ چون در اين حالت، سئوال مى شود، كه آيا در ايجاب عقل، غرضى هست يا نه؟ صورت دوم متصور نيست، زيرا عقل به كار عبث و بى فائده دعوت نمى كند پس طبعا اولى متعين خواهد بود.

اكنون سئوال مى شود: مقصود از اين غرض چيست؟ آيا غرضى است كه معبود از آن سود مى برد، يا بنده معبود؟ اولى در باره خدا بى معنى است و او بالاتر و برتر از آنست كه از كار بندگان سودى ببرد، و دومى نيز در باره بندگان موجود نيست، زيرا بنده نه تنها از عبادت معبود سودى نمى برد، بلكه عبادت خدا مايه رنج وزحمت اوست. تنها چيزى كه مى ماند، پاداشها و كيفرهاى اخروى است، ولى خرد از كجا مى داند، كه خدا بر گناه كيفر مى دهد و بر اطاعت پاداش، چه بسا ممكن است هر دو را كيفر دهد؟[1].»

پاسخ

ما در ميان شقوق مختلفى كه در كلام او آمده است، ياد آور مى شويم كه حكم خرد بر لزوم خدا شناسى، مسلما به علت غرض و سودى است كه بنده از آن مى برد و مسلما اين غرض،غرض دنيوى نيست، زيرا عبادت و اطاعت خدا ـ آن گونه كه خود غزالى ياد آور شد ـ مايه رنج و زحمت است، بلكه مقصود از اين غرض، آرامش روحى است كه به انسان دست مى دهد و آن اينست كه خرد ميگويد: در ترك معرفت، احتمال عقاب است و دفع چنين عقابى بر انسان لازم و واجب است، اينكه مى گويد: از كجا دانسته ايم، كه خدا بر ترك اطاعت، كيفر و بر اطاعت، پاداش مى دهد، از دو نظر باطل است:

1 ـ احتمال اينكه ممكن است در ترك معرفت عقاب باشد، كافى است كه