روشن نيست. ما احتمالات مختلفى را كه مى تواند محور نزاع باشد، مطرح ميكنيم، آنگاه داورى آن را از قرآن وخرد مى طلبيم.

براى گفتار كسانى كه مى گويند قرآن قديم است، چند احتمال وجود دارد:

الف: الفاظ وجمله هاى فصيح وبليغ قرآن كه معجزه جاويد پيامبر است، قديم است، آياتى كه جبرئيل آنها را بر قلب پيامبر نازل كرده وپيامبر نيز بر مسلمانان تلاوت نموده وخامه ها، آنها را بر صحيفه ها نگاشته اند.

ب: معانى بلند وانديشه هاى عظيمى كه در قرآن درباره جهان آفرينش وتشريع، اظهار شده وآنچه كه درباره اخلاق واجتماع وغيره بيان گرديده است وبه اصطلاح محتويات قرآن، سراسر غير مخلوق است.

ج: ذات خدا و صفات او، از علم و قدرت كه قرآن از آنها بحث كرده و با آياتى به آنها اشاره فرموده است.

د: علم خدا به آنچه كه در قرآن وارد شده است، قديم مى باشد.

هـ: كلام نفسى كه قائم به ذات خداست، قديم است.

و: قرآن مخلوق بشر نيست وبشر آن را پديد نياورده است.

اينها يك رشته احتمالاتى است كه مى تواند محور نزاع باشد، اينك ما درباره هر يك به گونه اى داورى مى كنيم:

احتمال نخست كه الفاظ وجمل قرآن مركب از يك رشته حروف وكلمات وجمل قديم باشد، قابل طرح نيست، زيرا الفاظ وحروف، موجودات ممكنى است كه نمى تواند بذاته موجود باشد ولابد خالقى براى خود خواهد داشت واگر آن را غير مخلوق بينديشيم، بايد بسان خدا بى نياز از خالق بدانيم ودر دوزخ شرك قرار گيريم. اين سخنى نيست كه عاقلى آن را بپذيرد، گذشته از اين، خصيصه كلام،