باز گردد بلكه هر نوع غرض وانگيزه از آن مخلوق است، ولى اين غرض كه به خود بندگان باز مى گردد، به طور تفصيل روشن نيست، اجمالا مى دانيم كه اين كار درباره دو برادر بزرگ، در دادن نعمت عمر تجسم يافته، ودر برادر كوچك، در كاهش عمر رخ نموده است.

((وَمَا اُوْتِيْتُم مِنَ العِلْمِ اِلاَّ قَلِيلاً))(الاسراء/85). «شما از دانش بهره اندكى داريد».

3 ـ شگفت آور اين كه برادر گنه كار، بخدا بگويد، چرا به من نعمت عمر دادى و چرا مرا در دوران كودكى روانه گور نكردى كه گناه نكنم؟ در حاليكه ترك گناه بجهت نبودن اختيار، كمال به شمار نمى آيد، بلكه ترك گناه در صورتى كمال نفس به حساب مى آيد كه با وجود فراهم بودن وسائل گناه براى انسان، دست رد بر سينه نامحرم بزند «ورنه هر گبرى به پيرى مى شود پرهيزگار».

4ـ محققان اسلامى، درباره قاعده لطف، تنها آن قسم از لطف الهى را واجب مى دانند كه «محِصّل» غرض خلقت باشد، نه «مقرِّب» به طاعت حق، مثلا اگر خدا به انسان خرد نمى داد، يا پيامبرانى را براى هدايت او نمى فرستاد، غرض از خلقت كه كمال انسان است، تحقق نمى پذيرفت، اينجاست كه عقل، به لزوم اين گونه «الطاف» داورى مى كند.

اما اينكه خدا بايد تمام وسائل اطاعت يك انسان ويا دورى او را از گناه فراهم سازد، چنين لطفى بر خدا لازم نيست، وگرنه سنگى روى سنگ بند نمى شود، ويا اينكه بايد خدا تمام علل وموجبات اطاعت بندگان را چنان فراهم آورد كه آنان به سمت گناه گرايش پيدا نكنند، اين خود، نه تنها واجب نيست، بلكه چنين طاعت، وتقربهايى مايه كمال نخواهد بود، كلام در اين است كه با بودن انسان بر سر دوراهيها، نيكى را بر بدى، وفرمانبرى را بر نافرمانى، از روى اختيار مقدم بدارد،