برگزيد، او را در اين انتخاب آزاد مى گذارد، وطبعاً كار خير، خير ديگرى را به دنبال دارد، واگر كار بد را برگزيد، او را از ادامه آن باز نمى دارد، وقهرا شرّ ديگرى نيز از او سر مى زند... همه اين كارها به خواست وقدرت او صورت مى گيرد، اگر او ميخواست، خير خواهى را از انسان سلب مى كرد، وانسان سراپا موجودى شرور ميگشت واگر مى خواست، بدخواهى را از او باز مى گرفت، وسراپا خير ونيكى ميگشت، ولى حكمت الهى ايجاب كرده است كه او را آزاد بيافريند تا هر فردى بر طبق گزيده خود، كيفر وپاداش ببيند»[1].

در پايان، يادآور مى شويم: اگر امروز انديشمندان مصرى از عقيده اشعرى درباره افعال انسان، باز گشته اند، قسمت عظيمى از اين روشن گرى مرهون تلاشهاى سيد جمال الدين اسدآبادى(1254ـ1316) است كه با انديشه هاى شيعى خود توانست افرادى به سان شيخ محمد عبده، پرورش دهد كه بتوانند طلسمهاى اشعرى گرى را بشكنند. آرى او(شيخ عبده) پيوسته از جانب قشري ها وسطحى گراها در فشار وعذاب بود. او از دست همين روحانيان جامد ومتحجر، ناله داشت ودر بستر مرگ، درباره اين گروه اشعارى را سروده است كه متن وترجمه آن را يادآور ميشويم:

«ولستُ اُبالي ان يقال محمد *** اَبلَّ ام اكتظَّت عليه المآتم

ولكن دينا قد اردتُ صلاحَه *** اُحاذِر ان يَقضِي عليه العمائمُ

فياربّ ان قدّرتَ رجعي سريعة *** إلى عالمِ الارواح وانفضّ خاتمٌ

فبارك عَلى الإسلامِ وارزُقه مُرْشِدا *** رشيداً يضُيئى النهجَ والليل قاتِمٌ

«باك ندارم كه بگويند محمد يعنى(شيخ محمد عبده) بهبودى يافت يا آنكه