است، واز اين طريق، ميان مسلمانان، دو دستگى پديد آمده است:

گروهى مى گويند:انسان در كار خود، هيچ اختيارى ندارد. او در ظاهر وباطن مجبور است وهدايت وضلالت از جانب خدا او را فرا مى گيرد، بدون اينكه او نقشى در اين دو داشته باشد. اين گروه، باشعور وآگاهى درونى خود مى جنگند، زيرا هر انسانى آنگاه كه مى انديشد يا اراده مى كند ويا كارى را انجام ميدهد،آزادى خود را احساس مى كند. اين گروه نه تنها با آگاهى درونى خود ميجنگند، بلكه با اساس تكليف كه اختيار مكلف است ونيز با اصل عدالت، مبارزه مى كنند:

گروهى ديگر، همين گفتار پيشين را تكرار مى كنند، وقتى مى بينند كه نتيجه آن، جز«جبر» چيز ديگرى نيست، براى گريز از جبر، اصلى به نام«كسب» را مطرح مى كنند وبا آن مى خواهند اصل تكليف واصل عدالت را، در مورد افعال انسان تصحيح كنند، خلاصه نظريه كسب اين است كه به هنگام حدوث قدرت در انسان، خدا فعل را مى آفريند، ودر حقيقت تقارن خلقت، با اراده انسان، سبب مى شود كه فعل، به انسان نسبت داده شود وتكليف صحيح گردد وكيفر وپاداش ببيند:

واژه «كسب »، در قرآن نيز آمده است ولى تفسيرآن به اين معنى، با لغت وحتى قرآن موافق نيست، زيرا اين مقارنت، از قلمرو انسان بيرون است وفعل او به شمار نميرود. از اين جهت نمى تواند ملاك كيفر وپاداش باشد:

در اين مورد، گروه سومى گام به پيش نهاده ومى گويند: «انسان با قدرت خدا داده كار مى كند» وحق هم همين است، زيرا خدا انسان وقدرت واراده او را، بيهوده نيافريده است، آنها را آفريده تا ملاك تكليف وپايه كيفر وپاداش باشند. از اين جهت، نسبت فعل انسان به خود او، يك نسبت حقيقى است، خدا بنده خود را رها مى سازد، تا هر چيزى را بخواهد به آزادى آن را انتخاب كند، اگر كار نيك را