كارهاى اختيارى خود نبود، براى پاداش وكيفر، وجهى نبود. چگونه مى توان كسى را سرزنش كرد، در حالى كه كار را او انجام نداده بلكه ديگرى انجام داده است؟ آنگاه اين شعر را يادآور مى شود:

«غيرى جَنى وأنا المعذّبُ فيكم *** فكـأنّنــى سبّابــــة المتنــــدّم»

ديگرى جنايت كرده ومن در اين ميانه شكنجه مى شوم، گويا من انگشت انسان پشيمان هستم(كه در حال پشيمانى، آنرا به دندان مى گيرد، در حالى كه گناهى از او سر نزده است)[1].

5ـ شيخ محمود شلتوت(م1383)م

شيخ محمود شلتوت، از مجتهدان آزاد فكرى بود كه در بيان حقايق، از كسى واهمه نداشت. اگر به مطلبى معتقد بود، از ابراز آن كوتاهى نمى كرد. او بود كه در آن جوّ مملوّ از بدبينى وبدگويى نسبت به شيعه، فتوا داد كه پيروى از مذهب خاصى از مذاهب فقهى، متعين نيست، بلكه انسان مى تواند در مسائل فقهى از هر مذهب فقهى معروفى پيروى كند. آنگاه پس از ذكر مذاهب چهار گانه، از مذهب اماميه نيز نام مى برد. و به روشنى مى گويد: هر مسلمانى مى تواند از اين مذهب پيروى كند.

چنين فتوايى از اين مرد، حاكى از رشد فكرى وشهامت روحى اوست. از اين جهت، در مسأله افعال انسان نيز شهامت بيشترى نشان داده ودر اين مورد چنين ميگويد:

«علماى كلام، در زمان گذشته وحال، اين مسأله را مطرح كرده اند. اين مسأله به نام هاى«هدايت وضلالت»، «جبر واختيار» و «خلق افعال»، معروف