نفى جهت: تنزيه خداوند از جهت داشتن‌

از صفات سلبى خداوند است؛ يعنى چنين نيست كه خداوند از نظر مادّى در جهت خاصّى- مانند آسمان يا قبله- قرار يافته باشد. «جهت» از صفات جسم است و خداوند، جسم نيست. (نفى جسمانيّت از خدا) قرآن كريم از سعه وجودى خدا (مجادله/ 7) و قيّوميّت او (بقره/ 255) خبر مى‌دهد و مى‌فرمايد: «هر سوى كه رو كنيد، وجه خداوند است.» (بقره/ 115) موجود بودن خداوند در همه جهات، به دليل بسيط بودن ذات الهى، به معناى اشغال مكانى نيست؛ بلكه به معناى برترى و تنزيه از جهت و مكان است. حضور او در سراسر عالم جسمانى و مادّى- كه از اجسام گوناگون پُر است- آن گاه صادق است كه موجودى غير جسمانى باشد (الالهيات‌، 2/ 110). اينكه مسلمانان هنگام عبادت رو به سوى قبله مى‌كنند، بدان معنا نيست كه خداوند در اين مكان و جهت جغرافيايى جا گرفته است؛ بلكه حكمت‌ها و فلسفه‌هايى ديگر دارد؛ مانند يگانگى ظاهرى و باطنى افراد جامعه مؤمنين. از ميان فِرَق اسلامى، مُجسِّمه (مُجسِّمه) برخلاف ديگر مسلمانان معتقدند كه خداوند در جهتى خاص جاى گرفته است و كرّاميّه (كرّاميّه) بر اين باورند كه همواره در بالا جاى دارد (مناهج اليقين فى اصول الدّين‌، 204؛ قواعد المرام فى علم الكلام‌، 73- 71). «نفى جهت» موضوعى كلامى و فلسفى است و در دانش كلام اسلامى و فلسفه اسلامى بدان مى‌پردازند.

***

نفى رؤيت خداوند: تنزيه خداوند از رؤيت حسّى‌

از صفات سلبى خداوند است؛ بدين معنا كه خداوند به چشم سر، ديدنى نيست.

چيزى را مى‌توان ديد كه جسم باشد و در مكانى محدود و جهتى خاص قرار گيرد و قابل اشاره حسّى باشد؛ ولى خداوند جسم نيست (شرح التّجريد، 328). قرآن كريم آشكارا بر نامرئى بودن خدا پاى فشرده است (انعام/ 103؛ اعراف/ 143).

رؤيتى كه اهل عرفان و كشف و شهود از آن سخن مى‌گويند، رؤيت قلبى است (الالهيّات‌، 2/ 125). در روايات معصومين (ع) از همين‌گونه رؤيت ياد