اَبوعَبْدُ اللهِ زَنْجاني، فرزند ميرزا نصرالله شيخ الاسلام (1309 ـ جمادي الآخر 1360ق/ 1892 ـ ژوئية 1941 م)، فقيه، مفسر، قرآن شناس و نويسندة برجستة معاصر ايراني. او در زنجان در خانداني اهل علم و فتوا زاده شد. پدرش، ميرزا نصرالله، شيخ الاسلام زنجان بود (مشار، 2/3323). ابوعبدالله علوم متعارف زمان را در همان شهر آموخت و در فلسفه و كلام و فلكيات، خاصه از ميرزا ابراهيم زنجاني فلكي، از شاگردان برجستة ميرزا ابوالحسن جلوه، از 1326 تا 1329 ق بهره جست (مدرس، 2/384؛‌ مشكر، 201 ـ 202). وي سپس براي ادامة تحصيل به تهران رفت، ولي اندكي بعد همراه برادر بزرگ تر خود ميرزا فضل الله عزم نجف كرد و سالها نزد استادان و مجتهدان برجسته اي نظير سيد محمد كاظم يزدي، سيد ابوالحسن اصفهاني،‌شيخ الشريعة اصفهاني، شيخ ضياء الدين عراقي و ميرزا حسين نائيني به تحصيل علوم ديني پرداخت. در اواخر 1338 ق پس از احراز درجة اجتهاد به زنجان بازگشت (همو، 202؛ قس: امين، 2/378) و مدتي بعد به حج رفت. وي در همين سفر رهسپار سوريه، فلسطين و مصر شد و با دانشمندان آن نواحي ملاقات كرد و به ايران بازگشت. در محرم 1347 به عنوان اولين ايراني، به عضويت «المجمع العلمي العربي» دمشق برگزيده شد و رسالة ورودي او با عنوان «الفيلسوف الفارسي الكبير،‌ صدرالدين الشيرازي» در مجل‌ـة المجمع العربي به چاپ رسيد (نك‌ : آثار). در اواخر 1353 ق يا اوايل 1354 ق دوباره به كشورهاي عربي رفت و در مصر با استقبال دانشمندان آن ديار روبه رو شد و طي سخنرانيهايي در الازهر مسلمانان را به اتحاد فرا خواند (مدرس، امين، همانجاها؛ مشكور، 202، 203). سپس به ايران بازگشت و مدت 4 سال تا 1358 ق در دانشكدة معقول و منقول و يك سال در دانشسراي عالي به تدريس تفسير و فلسفه پرداخت، اما به سبب سكتة قلبي به زنجان رفت و همانجا سكني گزيد تا درگذشت (مدرس، همانجا). ابوعبدالله زنجاني از كساني چون سيد حسن صدرعاملي، سيد محمود شكري آلوسي و سيد محمد بدرالدين مغربي محدث دمشقي اجازة روايت داشت (امين، همانجا) و طي سالها تحقيق و تأليف و تدريس، مجموعة بسيار نفيسي از كتب خطي و چاپ گرد آورد (اقبال، 13؛ نعمه،‌427؛ صفا، 1/346) كه پس از مرگش، كتابخانة مجلس شوراي ملي آن را خريداري كرد (مشكور.201). برادر او ميرزا فضل الله نيز از دانشمندان برجسته و شيخ الاسلام زنجان بود.
آثار: ابوعبدالله كتابها و رساله ها و مقالات متعددي در زمينه هاي فلسفي و ديني و اجتماعي نوشت يا ترجمه كرد كه بسياري از آنها چاپ و منتشر شده است. اين آثار عبارتند از: الافكار، به زبان عربي در عقايد اسلامي (مدرس، همانجا)؛ الاسلام و الاروبيون، رساله اي مختصر در دعوت مسلمانان به اتحاد و استقلال (مشكور، 205)؛ اصول القرآن الاجتماعي‌ـة، به عربي (مدرس،‌ همانجا)؛ اندرز ارسطو به اسكندر، كه آن را از عربي به فارسي ترجمه كرد و در مجلة دانشكدة ادبيات دانشگاه تهران (س 17، شم‌ 3 و 4) منتشر شده است؛ تاريخ القرآن، به عربي كه معروف ترين اثر ابوعبدالله زنجاني است و بارها در تهران، تبريز و قاهره با مقدمة احمد امين به چاپ رسيده است. ترجمة فارسي اين كتاب نيز توسط ابوالقاسم سحاب در 1317 ش در تهران منتشر شد. اين كتاب از مآخذ مهم نويسندگان پس از عبدالله در زمينة تاريخ و تحقيقات قرآني است و برخي از كساني كه در اين موضوعات آثاري پديد آوردند، به آن كتاب استناد جسته اند (مثلاً شاهين، 78، 79؛‌ صغير، 52، 59 ـ 96؛ راميار، 717)؛ «توضيحاتي راجع به عين القضاة همداني»، مقاله اي است به فارسي كه در مجلة يادگار (س 3، شم‌ 4) منتشر شد؛ درين الفطرة، به فارسي (مدرس، هماجا)؛ رسال‌ـة في التصوف (كحاله، 6/159)؛ رسال‌ـة في قاعدة فلسفي‌ـة اغريقي‌ـة الاصل: الواحد لا يصدر عنه الا الواحد (امين، همانجا)؛ رسال‌ـة في الزوم الحجاب يا فلسفة حجاب، به فارسي كه در 1302 ش در نجف چاپ شد؛ زندگاني محمد (ص)، ترجمه از كتاب الابطال (= قهرمانان ) نوشتة توماس كارلايل. اين كتاب چندين بار و از جمله در 1312 ش در تبريز چاپ شد؛ سر انتشار اسلام، به فارسي (مدرس، همانجا)؛ بقاء النفس بعد فناء الجسد. اصل اين اثر از خواجه نصير الدين طوسي است و ابوعبدالله زنجاني شرحي بر آن نوشته است. اين كتاب كه در 1340 ق نوشته شده بود، در 1343 ق در قاهره به چاپ رسيد (واعظ، «يد»؛ مجل‌ـة المجمع العلمي، 4(10)/528)؛ طهارة اهل الكتاب، كه گويا سخنراني ابوعبدالله به عربي بوده (مشكور، 204) و در 1345 ق در بغداد چاپ و منتشر شده است؛ عظمت حسين بن علي (ع) به فارسي كه چندين بار در تبريز انتشار يافته است؛ الفيلسوف الفارسي الكبير، صدرالدين الشيرازي، به عربي كه در مجل‌ـة المجمع العلمي العربي (س 1929، 1930 م، شم‌ 9 و 10) چاپ شده است: نورالمنابر، گردآوري شده از كتب مقاتل، به فارسي كه در 1312 ش در تهران به چاپ رسيده است. مقالات متعددي نيز از او در مجله هاي الزهراء مصر و لغ‌ـة العرب بغداد منتشر شده است (واعظ، «يه»). ابوعبدالله همچنين بر مقالة «اسراء» چاپ اول «دائرة المعارف اسلام » حواشي و توضيحاتي نوشت كه در ترجمة عربي آن (دائرة المعارف الاسلامي‌ـة، 2/107 ـ 110) چاپ شده است. براي فهرست مقالات و ديگر آثار او مي توان به مشكور (ص 205، 206) و عواد (1/179، 194، 218) مراجعه كرد.
مآخذ: اقبال آشتياني، عباس، خاندان نوبختي، تهران، 1311 ش؛ امين، محسن، اعيان الشيع‌ـة، به كوشش حسن امين، بيروت، 1403ق/1983 م؛ دائرة المعارف الاسلامي‌ـة، ترجمة ابراهيم زكي خورشيد و ديگران، قاهره، 1352ق/ 1933 م؛ راميار، محمود، تاريخ قرآن، تهران، 1362 ش؛ شاهين، عبدالصبور، تاريخ القرآن، قاهره، 1966 م؛ صغير، محمد حسين علي، تاريخ القرآن، بيروت،‌1403 ق؛ صفا، ذبيح الله،‌تاريخ علوم عقلي، تهران، 1336 ش؛ عواد، كوركيس، فهارس المخطوطات العربي‌ـة في العالم، كويت، معهد المخطوطات، العربي‌ـة؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1357 ق؛ مجل‌ـة المجمع العلمي العربي، دمشق، 1924 م؛ مدرس، محمد علي،‌ ريحان‌ـة الادب، تبريز، 1347 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست كتابهاي چاپي فارسي، تهران، 1352 ش؛ مشكور، ‌محمد جواد، «الشيخ ابو عبدالله الزنجاني»،‌ مجل‌ـة مجمع اللغ‌ـة العربي‌ـة، دمشق، 1398 ق/1978 م، ج 53، شم‌ 1؛ نعمه، شيخ عبدالله، فلاسفة شيعه، ترجمة سيد جعفر غضبان، تهران، 1367 ش؛ واعظ چرندابي، عباسعلي، مقدمه بر زندگاني محمد (ص)، توماس كارلايل، ترجمة ابوعبدالله زنجاني، تبريز، 1330 ش.
سيد جعفر سجادي