اَبوطُفِيْل، عامر بن واثل‌ـة بن عبدالله بن عمير (يا عمرو) بن جابر ابن حميس (جخش) بن جُدَي (جُرَي) بن سعد بن ليث كناني (3ـ پس از 100ق/ 624 ـ 718 م)، صحابي پيامبر، شاعر و از ياران برجستة امامان شيعه، او در سال جنگ احد زاده شد و 8 سال آخر زندگاني پيامبر (ص) را درك كرد (بخاري، 3(2)/446؛ ابن تغري بردي، 1/243؛ ابن قتيبه، 341؛ ابن حبان، 3/291؛ ابوالسحاق شيرازي، 53؛ ابن حجر، 3/82). ابوطفيل در زمان حذيق‌ـة بن يمان به كوفه و سپس به مداين رفت. وي مدتها در مصاحبت علي بن ابي طالب (ع) مي زيست و از ياران بسيار صالح و وفادار او و از كساني بود كه از آن حضرت كسب علم مي كردند. در تمام جنگهاي اميرالمؤمنين علي (ع) شركت داشت (يعقوبي، 2/213 ـ 214؛ ابن قتيبه،‌ همانجا؛ ابن عبدالبر، 4/1696؛ خطيب، 1/198). بعد از شهادت علي (ع) به مكه بازگشت و تا آخر عمر همانجا مقيم شد (خطيب، ابن عبدالبر، همانجاها).
ابوطفيل احاديث معدودي از رسول اكرم (ص) (ابن عدي، 5/1741؛ ابن عبدالبر، 2/799) و احاديث فراواني از اصحاب بزرگ پيامبر مانند خديجه، معاذبن جبل و ابن مسعود (ابن حجر، همانجا) و نيز امام علي و امام حسن مجتبي و امام سجاد (ع) روايت كرده است. همچنين به موجب خبري كه در اصول كافي آمده، از حضرت باقر (ع) و نيز به استناد خبري كه در علل الشرايع قيد شده، از حضرت صادق (ع) حديث نقل كرده است كه بديهي است روايات او از امام جعفر صادق (ع) پيش از امامت او و در دوران امامت امام باقر (ع) بوده است (كاظمي، 2/4).
در 65ق/685 م ابن زبير از محمد بن حنفيه بيعت خواست، چون او از بيعت خودداري كرد، ابن زبير او را به همراه عده اي از يارانش، از آن جمله ابوطفيل، در شعب بني هاشم به زندان انداخت. ابوطفيل تا قيامت مختار بن ابي عبيد ثقفي در زندان بود (خليفه، 1/330). پس از آن در قيام مختار به خوانخواهي حسين بن علي (ع) شركت كرد و پرچمدار سپاه او بود (ابن قتيبه ها، همانجا؛ نيز نك‌ : ابن كثير، 9/199). او را به سبب شركت در قيام مختار ثقفي،‌ كيساني دانسته اند (طوسي، 95)،‌ اما شركت او در اين قيام دليلي بر كيساني بودن او نمي تواند باشد (براي تفصيل، نك‌ : قاضي، 309 ـ 311).
ابوطفيل چنانكه خود در مجلس معاويه گفته، در واقعة قتل عثمان حاضر بوده، ولي در آن شركت نداشته است (بلاذري، 4/92) و هم نزد او، بر دوستي خلل ناپذير خود نسبت به علي(ع) تأكيد كرده است (ابوالفرج، 13/167). او و فرزندش طفيل، در قيامي كه عبدالرحمن ابن اشعت بر ضد حجاج آغاز كرده بود، شركت داشتند و در جنگي كه در محرم 82 ميان آن دو درگرفت، پسرش طفيل كشته شد و ابوطفيل در رثاي او شعري سرود (ابن اثير، 4/46ـ 462، 467ـ 468).
ابوطفيل مردي سخنور و فصيح بود. نمونه اي از سخنان او را كه در مجلس معاويه بيان اشته، آورده اند (نك‌ : ابن قتيبه، همانجا؛ تستري، 5/201ـ 202). شعر او مانند اشعار عهد جاهلي منسجم و حماسي و غالباً در مفاخره و رثاست و نمونه هايي از آن به طور پراكنده در منابع ادبي آنده است (مرزباني، 25ـ 27؛ ابوالفرج، 13/167ـ 169؛ امين، 7/408). ظاهراً ديوان او را كه كوچك است يك محقق آلماني همراه با ديوان طرماح به طبع رسانيده و آنگاه كرنكو هر دو را به انگليسي ترجمه كرده است (آقا بزرگ، 9(1)/43). عبدالعزيزبن يحيي جلودي (د302ق/914م) كتابي به نام اخبار ابي الطفيل، دربارة سرگذشت او تأليف كرده (GAS, II/412؛ آقابزرگ، 1/317) كه طيب عشاش تونسي اين اثر و اشعار او را در 37 صفحه در حوليات جامع‌ـة التونسيه در 1973 ن به چاپ رسانيده است (زركلي، 3/256).
مآخذ: آقابزرگ، الذري‌ـعة؛ ابن اثير، الكامل؛ ابن تعزي بردي، النجوم؛ ابن حبان، محمد، كتاب الثقات، حيدرآباد دكن، 1397ق/1977 م؛ ابن حجر عسقلاني، احمد بن علي، تهذيب التهذيب، حيدرآباد دكن، 1326 ق؛ ابن عبدالبر، يوسف بن عبدالله، الاستيعاب في معرف‌ـة الاصحاب، به كوشش علي محمد بجاوي، قاهره، 1380 ق/1960 م؛ ابن عدي جرجاني، عبدالله، الكامل في ضعفاء الرجل، بيروت، 1405 ق/1985م؛ ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960 م؛ ابن كثير، البداي‌ـة؛ ابواسحاق شيرازي، طبقات الفقها، به كوشش احسان عباس، بيرون، 1400 ق/1979م؛ ابوالفرج اصفهاني، الاغاني، بولاق، 1285 ق؛ امين، محسن، اعيان الشيع‌ـة، به كوشش حسن امين، بيروت، 1403 ق/1983 م؛ بخاري، محمد بن اسماعيل، التاريخ الكبير، حيدرآباد دكن، 1390 ق/1970 م؛ بلاذري، احمد بن يحيي، انساب الاشراف، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1400 ق/1979 م؛ تستري، محمد تقي، قاموس الرجال، تهران، 1382 ق/ 1962 م؛ خطيب بغدادي، احمد بن علي، تاريخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ خليف‌ـة بن خياط، تاريخ، به كوشش سهيل زكار، دمشق، 1967 م؛ زركلي، اعلام؛ طوسي، محمد بن حسن، اختيار معرف‌ـة الرجل، به كوشش حسن مصطفوي، مشهد، 1348 ش؛ قاضي، وداد، الكيسانيّ‌ـة في التاريخ و الأدب، بيروت، 1974 م؛ كاظمي، عبدالنبي، تكمل‌ـة الرجال، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مطبع‌ـة الآداب: مرزباني، محمد بن عمران، اخبار شعراء الشيع‌ـة،‌ تلخيص محسن امين، به كوشش محمد هادي اميني، نجف، 1388ق/1968 م؛ يعقوبي، احمد بن اسحاق، تاريخ، بيروت، دار صادر؛‌ نيز: GAS.
ابوالحسن ديانت