اِبْن‌ِ عَرَبْشاه‌، ابونصر هبةالله‌ عبدالوهاب‌ بن‌ احمد حاج‌ طرخانى‌ (18 شوال‌ 813 - 15 رجب‌ 901ق‌/13 فورية 1411-30 مارس‌ 1496م‌)، ملقب‌ به‌ تاج‌الدين‌، فقيه‌ و اديب‌ حنفى‌. وي‌ در حاج‌ طرخان‌ (آستاراخان‌) به‌ دنيا آمد و در نوجوانى‌ با پدرش‌، ابن‌ عربشاه‌ بزرگ‌، به‌ توقات‌ (واقع‌ در تركية فعلى‌) و از آنجا به‌ شام‌ رفت‌. عربى‌ و فقه‌ را نزد پدر آموخت‌ و از قاضى‌ شهاب‌الدين‌ ابن‌ حَبّال‌ و عايشه‌ دختر شرائحى‌ و نيز از ابن‌ حجر عسقلانى‌ حديث‌ شنيد. همچنين‌ در دمشق‌ «فرائض‌» را از شهاب‌الدين‌ احمد حمصى‌ فراگرفت‌ و ارجوزه‌اي‌ در اين‌ زمينه‌ به‌ نام‌ روضة الرائض‌ سرود. در 850ق‌ حج‌ گزارد و پس‌ از آن‌ مدتى‌ در دمشق‌ و قاهره‌ نيابت‌ قضا را برعهده‌ داشت‌، سپس‌ در 884ق‌ قضاي‌ دمشق‌ را برعهده‌ گرفت‌، اما در 885ق‌ از كار بركنار شد. آنگاه‌ به‌ قاهره‌ رفت‌ و پس‌ از مدت‌ كوتاهى‌ به‌ تدريس‌ فقه‌ در مدرسة صرغتمشيه‌ مشغول‌ شد. و سرانجام‌ در همانجا درگذشت‌ (سخاوي‌، 5/97؛ ابن‌ اياس‌، 3/319؛ ابن‌ طولون‌، 234؛ غزي‌، 1/258). از شاگردان‌ او مى‌توان‌ علاءالدين‌ صيرفى‌ و محيوي‌ مصري‌ قبايى‌ را نام‌ برد. سخاوي‌ نيز شفاءالكليم‌ و بعضى‌ از آثار ابن‌ عربشاه‌ را از او شنيده‌ است‌ (سخاوي‌، همانجا). تميمى‌ (1/500) دانش‌ او را نزديك‌ يا برابر با دانش‌ پدرش‌ دانسته‌ و مهارت‌ او را در صناعت‌ او را در صناعت‌ توقيع‌ در كتابت‌، ستوده‌ است‌.
ابن‌ عربشاه‌ اشعار بسياري‌ سروده‌ و غالب‌ كتابهايش‌ را به‌ نظم‌ در آميخته‌ است‌. ابن‌ طولون‌ (همانجا) شعر او را ستوده‌، اما تميمى‌ (همانجا) ابياتى‌ از او آورده‌ و اشعار خوب‌ او را اندك‌ شمرده‌ است‌.
آثار خطى‌: 1. الارشاد المفيد لخالص‌ التوحيد يا الارشاد فى‌ الاعتقاد، شعري‌ است‌ در حدود 300 ،1بيت‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة طلسية حلب‌ موجود است‌ (جامعه‌، 15(1)/252-253)؛ 2. اشرف‌ الانساب‌ نسب‌ افضل‌ الانبياء و اعظم‌ الاحباب‌، در بحر رجز كه‌ در ربيع‌الاول‌ 888 سروده‌ شده‌ و شامل‌ 33 بيت‌ در مدح‌ پيامبر اسلام‌(ص‌) است‌. نسخه‌اي‌ازآن‌ در برلين‌ نگهداري‌مى‌شود ( آلوارت‌، شم 2531 )؛ 3. اشرف‌ الرسائل‌ و اظرف‌ المسائل‌، در بحر رجز كه‌ در 892ق‌ سروده‌ شده‌ و شامل‌ 125 بيت‌ دربارة فرزندان‌، زنان‌ و اصهار پيامبر (ص‌) است‌ (همان‌، شم 8160 )؛ 4. تحرير تنقيح‌ البيان‌ فى‌ تقرير توضيح‌ مسائل‌ خامس‌ الاركان‌ (الحج‌)، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة خالدية بيت‌المقدس‌ موجود است‌ (مخلص‌، 4/411)؛ 5. تضرع‌ العبد الذليل‌ لرّبه‌ِ المولى‌ الجليل‌، تخميس‌ الوسيلة العظمى‌. موعظه‌اي‌ است‌ به‌ شعر در بحر بسيط كه‌ قسمتى‌ از آن‌ را الغاية القصوي‌ و نهاية الا´مد الا´قصى‌ ناميده‌ است‌ ( آلوارت‌، شم 7923(5) ,(1 )8160 )؛ 6. الجلالية العظمى‌ فى‌ التوحيد الا´سنى‌، كه‌ در 893ق‌ سروده‌ شده‌ است‌ (همان‌، شم (4 )7923 )؛ 7. الجوهرة الوضيّة تخميس‌ القصيدة الشريفة العلويّة، كه‌ در ذيقعة 900ق‌ سروده‌ شده‌ و در باب‌ مناجات‌ اميرالمؤمنين‌ على‌ (ع‌) است‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در گوتا نگهداري‌ مى‌شود ( پرچ‌، 29 /1 )؛ 8. رسالة الا´نجاب‌ فى‌ ذكر الخلافة لا´فضل‌ الا´صحاب‌، رساله‌اي‌ است‌ منظوم‌ در حدود 150 بيت‌ كه‌ در شعبان‌ 892 سروده‌ شده‌ ( آلوارت‌، شم 9697 )؛ 9. رساله‌اي‌ در شرح‌ حال‌ پدر خود كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة خالديه‌ موجود است‌ (مخلص‌، همانجا)؛ 10. روضة الرائض‌ فى‌ علم‌ الفرائض‌، كه‌ خود او شرحى‌ نيز بر آن‌ داشته‌ است‌ (سخاوي‌، 5/97). طلس‌ در مجلة المجمع‌ (20/444) آن‌ را شرح‌ منظومه‌اي‌ در فرائض‌ به‌ نام‌ التاجيّة فى‌ نظم‌ السراجيّة معرفى‌ كرده‌ است‌؛ 11. شرب‌ رياض‌ التعبيد، زلال‌ مُزن‌ التوحيد، در اصول‌ دين‌، نسخه‌اي‌ از آن‌ در گوتا ( پرچ‌، همانجا) مضبوط است‌؛ 12. شفاء الكليم‌ بمدح‌ النبى‌ الكريم‌، اثري‌ است‌ منظم‌ كه‌ در 872ق‌ سروده‌ شده‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة گوتا ( پرچ‌، شم موجود است‌ (مخلص‌، 4/410)؛ 13. كشف‌ الكروب‌، ذكراولياءِالله‌ علاّم‌ الغيوب‌، در ذكر برخى‌ صالحان‌ به‌ نثر و نظم‌ در 4 صفحه‌ ( پرچ‌، )؛ I/30 14. تنزيه‌ الموحّد، لاميّه‌اي‌ است‌ دربارة توحيد كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در خالديه‌ موجود است‌ (مخلص‌، 4/411)؛ 15. لطائف‌ الحكم‌، مجموعة شعرهاي‌ مثل‌ گونه‌ است‌ كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در برلين‌ نگهداري‌ مى‌شود ( آلوارت‌، شم 8187 )؛ 16. مرشد الناسك‌ (السالك‌) لا´داءِ المناسك‌، در 200 ،1بيت‌ و مضبوط در خالديه‌ (مخلص‌، 4/410) و در گوتا ( پرچ‌، همانجا)؛ 17. مفرّج‌ الشدّة، تضمينى‌ است‌ از قصيدة معروف‌ البردة بوصيري‌ مشتمل‌ بر 440 بيت‌ كه‌ آن‌ را در محرم‌ 897 سروده‌ است‌ ( آلوارت‌، شم 7822 )؛ 18. نونية فى‌ الوحيد، كه‌ در خالديه‌ موجود است‌ (مخلص‌، همانجا). علاوه‌ بر آثار مذكور قطعاتى‌ پراكنده‌ نيز از شعر و نثر او در كتابخانة گوتا ( پرچ‌، شم موجود است‌.
آثار يافت‌ نشده‌: 1. الجوهر المنضّد فى‌ علم‌ الخليل‌ بن‌ احمد؛ 2. دلائل‌ الانصاف‌، در فقه‌ و در بيش‌ از 25 هزار بيت‌؛ 3. فتح‌ (نفح‌) العبير من‌ فتح‌ الخبير فى‌ علم‌ التعبير، منظومه‌اي‌ است‌ در حدود 4 هزار بيت‌ (سخاوي‌، 5/97- 98؛ قس‌: تميمى‌، همانجا؛ زركلى‌، 4/180)؛ 4. المنح‌ المعظّمة فى‌ نظم‌ مسائل‌ المقدمة (حاجى‌ خليفه‌، 2/1796)، كه‌ مقدمة ابوليث‌ نصر بن‌ محمد سمرقندي‌ را در آن‌ به‌ نظم‌ درآورده‌ است‌.
مآخذ: ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ ابن‌ طولون‌، محمد، الثغر البسام‌ (قضاة دمشق‌)، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، دمشق‌، 1956م‌؛ تميمى‌، تقى‌الدين‌، التراجم‌ السنيّة، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ جامعه‌، خطى‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354ق‌؛ طلس‌، اسعد، «دوركتب‌ فلسطين‌ و نفائس‌ مخطوطاتها»، مجلة المجمع‌ العلمى‌ العربى‌، دمشق‌، 1364ق‌/1945م‌؛ غزي‌، محمد، الكواكب‌ السائرة، به‌ كوشش‌ جبرائيل‌ سليمان‌ جبور، بيروت‌، 1945م‌؛ مخلص‌، عبدان‌، «نفائس‌ الخزانة الخالدية فى‌ القدس‌ الشريف‌»، مجلة المجمع‌ العلمى‌ العربى‌، دمشق‌، 1342ق‌/1924م‌؛ نيز:
Ahlwardt; Pertsch.
محمدهادي‌ مؤذن‌جامى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا