اِبْن‌ِ صِيْرَفى‌، ابوالقاسم‌ على‌ بن‌ مُنْجِب‌، ملقب‌ به‌ تاج‌ الرياسه‌ (شعبان‌ 463- صفر 542ق‌/1071-1147م‌)، اديب‌، مورخ‌، كاتب‌ و دبير ديوان‌ فاطميان‌ مصر. پدر وي‌ شغل‌ صرّافى‌ داشت‌ و به‌ همين‌ سبب‌ به‌ ابن‌ صيرفى‌ معروف‌ گرديد. او از همان‌ آغاز جوانى‌ از پيشة پدر روي‌ برتافت‌ و به‌ كتابت‌ گراييد و به‌ زودي‌ همچون‌ جد خود در آن‌ فن‌ چيره‌ دست‌ شد (قصاب‌، «ج‌»). سپس‌ چون‌ شهرت‌ يافت‌ در ديوان‌ لشكر و خراج‌ به‌ خدمت‌ گمارده‌ شد (ياقوت‌، 15/79). پس‌ از چندي‌ رموز حرفة دبيري‌ را از ابوالعلاء صاعد بن‌ مفرج‌، رئيس‌ ديوان‌ لشكر فراگرفت‌ (قصاب‌، «ج‌ - د») تا اينكه‌ احمد بن‌ بدر جمالى‌ ملقّب‌ به‌ ملك‌ افضل‌ وزير مستعلى‌، دبيري‌ ديوان‌ مكاتبات‌ را به‌ او واگذارد و سپس‌ در 495ق‌ به‌ ديوان‌ انشا منتقلش‌ ساخت‌. او به‌ زودي‌ چنان‌ مورد اعتماد قرار گرفت‌ كه‌ حتى‌ وزير خواست‌ ابن‌ ابى‌ اسماه‌ را از رياست‌ ديوان‌ انشا بركنار كرده‌، او را به‌ جايش‌ بنشاند، اما پس‌ از مشورت‌ با نزديكان‌ِ خود از اين‌ امر چشم‌ پوشيد (ياقوت‌، همانجا؛ قس‌: فروخ‌، 3/308). ابن‌ صيرفى‌ پس‌ از مرگ‌ ابن‌ ابى‌ اسامه‌ در 522ق‌ به‌ خدمت‌ پسر و جانشين‌ او ابوالمكارم‌ در آمد و چون‌ وي‌ نيز درگذشت‌، خود رياست‌ ديوان‌ انشا را به‌ عهده‌ گرفت‌ و تا پايان‌ عمر در اين‌ سمت‌ باقى‌ ماند(فروخ‌، همانجا). از برخى‌ آثار او چنين‌ برمى‌آيد كه‌ زمانى‌، روابطش‌ با ملك‌ افضل‌ تيره‌ شد و به‌ ناچار مدتى‌ از ديوان‌ انشا كناره‌ گرفت‌، اما عاقبت‌ به‌ يمن‌ بلاغت‌ و ظرافتى‌ كه‌ در چند رسالة اعتذاريه‌ به‌ كار بست‌، دل‌ وزير را به‌ دست‌ آورد و دوباره‌ به‌ منصب‌ سابق‌ خود بازگشت‌ (نك: ابن‌ صيرفى‌، الافضليات‌، 3، 29، 183؛ قصاب‌، «د»). بركناري‌ موقت‌ او از ديوان‌ انشا در واقع‌ بى‌حاصل‌ نبود، چه‌ وي‌ توانست‌ وقت‌ خود را صرف‌ نگارش‌ مجموعه‌ رسائلى‌ كند كه‌ بعدها الافضليات‌ ناميده‌ شد.
ذوق‌ و استعداد ابن‌ صيرفى‌، بيشتر در 4 زمينه‌ تجلّى‌ داشته‌ است‌: مسائل‌ ديوانى‌، تاريخ‌، كتابت‌ و شعر. آثاري‌ كه‌ در اين‌ زمينه‌ها از وي‌ برجاي‌ مانده‌، همه‌ سخت‌ سودمندند. به‌ ادعاي‌ خود وي‌ قانون‌ ديوان‌ الرسائل‌ او نخستين‌ اثر در اين‌ باب‌ است‌ و او مى‌گويد كه‌ ديگران‌ دربارة شعر و «كتابت‌ِ خراج‌ و سپاه‌» آثار متعددي‌ تأليف‌ كرده‌ و كار ديوان‌ انشا يا كتابت‌ دستگاه‌ ملوك‌ را فرونهاده‌اند. از اين‌ رو وي‌ به‌ اين‌ مهم‌ پرداخته‌ است‌ (نك: كامل‌ حسين‌، 346، به‌ نقل‌ از كتاب‌ قانون‌ ديوان‌ الرسائل‌ ). نمى‌دانيم‌ اين‌ ادعا تا چه‌ حد مقرون‌ به‌ صواب‌ است‌، زيرا 300 سال‌ پس‌ از وي‌ مقريزي‌ اشاره‌ مى‌كند كه‌ دربارة كتابت‌ خراج‌ و انشا، آثار متعددي‌ نگاشته‌ شده‌، اما او هيچ‌ كتابى‌ دربارة كتابت‌ سپاه‌ نديده‌ است‌ (2/33؛ ويت‌، 185 )، و نيز در فهارس‌ به‌ انبوهى‌ كتاب‌ بر مى‌خوريم‌ كه‌ دربارة آيين‌ كتابت‌ تأليف‌ يافته‌ است‌.
بنابراين‌ ادعاي‌ ابن‌ صيرفى‌ تنها از اين‌ جهت‌ درست‌ مى‌تواند بود كه‌ بگوييم‌ وي‌ احوال‌ رئيس‌ ديوان‌ انشا و كاتبان‌ زيردست‌ او، علومى‌ كه‌ بايد بدانند، صفاتى‌ را كه‌ بايد داشته‌باشند و به‌خصوص‌ سازمان‌اداري‌ ديوان‌ را به‌ شيوه‌اي‌ شرح‌ كرده‌ كه‌ سابقه‌ نداشته‌ است‌. در معدود آثاري‌ كه‌ در اين‌ باب‌ به‌ دست‌ رسيده‌، به‌ راستى‌ اشاره‌ به‌ اينگونه‌ مسائل‌ اندك‌ است‌.
هنر او در تاريخ‌ نگاري‌ در الاشاره‌ كه‌ تاريخ‌ وزيران‌ فاطمى‌ است‌، جلوه‌گر است‌. وي‌ در اين‌ كتاب‌ نامها و القاب‌ و اقدامات‌ وزيران‌ و نيز سال‌ وزارت‌ آنان‌ را به‌ دقت‌ بيان‌ كرده‌ و كتاب‌ خويش‌ را يكى‌ از منابع‌ ارزندة تاريخى‌ ساخته‌ است‌.
رسائل‌ او گويا متعدد، شايد 4 جلد (ياقوت‌، 15/81)، بوده‌ است‌. هم‌ اين‌ رسائل‌ و هم‌ كتاب‌ الافضليات‌ نمونه‌هاي‌ بسيار درخشانى‌ از نثر سده‌هاي‌ 5 و 6 ق‌ در تاريخ‌ ادبى‌ مصر به‌ شمار مى‌روند. اما الافضليات‌ كه‌ اساساً در باب‌ اعتذار نگاشته‌ شده‌، بيش‌ از رسائل‌ وي‌ نمودار عواطف‌ و ويژگيهاي‌ معنوي‌ اوست‌.
ابن‌ صيرفى‌ شعر نيز مى‌سرود، ولى‌ از اشعار او جز چند قطعه‌ كه‌ در معجم‌ الادباء (15/80 -81)و الافضليات‌ (ص‌ 34، 197-209) آمده‌، چيزي‌ برجاي‌ نمانده‌ است‌. در عوض‌ جُنگى‌ با عنوان‌ المختارمن‌ شعر شعراء الاندلس‌ تدارك‌ ديده‌ كه‌ اينك‌ موجود و از منابع‌ مهم‌ شعر اندلسى‌ است‌. وي‌ در مقدمة اين‌ مجموعه‌ (ص‌ 108) علت‌ اقبال‌ به‌ شعر اندلسيان‌ را چنين‌ شرح‌ داده‌ كه‌ چون‌ ديده‌ است‌ شعراي‌ معاصر اندلس‌، اشعاري‌ ساخته‌اند كه‌ ديگر نمى‌توان‌ نيكويى‌ آنها را انكار كرد، بر آن‌ شده‌ كه‌ اين‌ مجموعه‌ را فراهم‌ آورد.
آثار چاپى‌: 1. الافضليات‌، كه‌ شامل‌ 7 رساله‌ است‌ بدين‌ سان‌: «العفو»، «رد المظالم‌»، «لُمَح‌ المُلَح‌»، «منائح‌ القرائح‌»، «مناجاة شهر رمضان‌»، «عقائل‌ الفضائل‌» و «التدلّى‌ على‌ التسلّى‌». اين‌ اثر در 1982م‌ به‌ كوشش‌ وليد قصاب‌ و عبدالعزيز مانع‌ در دمشق‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 2. الاشارة الى‌ من‌ نال‌ الوزراة، كه‌ شامل‌ تاريخ‌ وزيران‌ فاطمى‌ از ابن‌ كِلّس‌ تا مأمون‌ بطائحى‌ است‌. ابن‌ خلكان‌ (1/270، 7/31-32) از اين‌ كتاب‌ با عنوان‌ اخبار وزارء مصر ياد كرده‌ و در شرح‌ اخبار وزراي‌ فاطمى‌ بدان‌ استناد جسته‌ است‌. اين‌ اثر در قاهره‌ به‌ كوشش‌ عبدالله‌ مخلص‌ در 1924م‌ در «نشرية مؤسسة فرانسوي‌ باستان‌ شناسى‌ شرقى‌ قاهره‌1» (1924م‌)، ج‌ 25، به‌ چاپ‌ رسيده‌ و يك‌ بار ديگر نيز به‌ طور مستقل‌ در 1964م‌ در بغداد تجديد چاپ‌ شده‌ است‌؛ 3. قانون‌ ديوان‌ الرسائل‌، كه‌ نخستين‌ بار در 1905م‌ به‌ كوشش‌ على‌ بهجة در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ و ترجمة فرانسوي‌ آن‌ نيز در 1914م‌ توسط ماسه‌ در «نشرية مؤسسة فرانسوي‌ باستان‌ شناسى‌ شرقى‌ قاهره‌» (1914م‌)، ج‌ 11، با نام‌ قواعد دبيري‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ 4. المختار من‌ شعر شعراء الاندلس‌. اين‌ اثر كه‌ يكى‌ از مآخذ عمدة عمادالدين‌ كاتب‌ در تأليف‌ خريدة القصر (بخش‌ اندلس‌) بوده‌ است‌، در جلد چهارم‌ مجلة المورد در بغداد (1975م‌) به‌ كوشش‌ هلال‌ ناجى‌ و نيز در مغرب‌ (1977م‌) به‌ كوشش‌ همو و همچنين‌ در عمان‌ (1406ق‌/1985م‌) به‌ كوشش‌ عبدالرزاق‌ حسين‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 5. المختار من‌ شعر شعراء صقلية. ترجمة فرانسوي‌ اين‌ اثر توسط دو ماتيو در 1935م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 6. رسائل‌ فى‌ ملوك‌ مصر يا سجلات‌، مجموعة رسائلى‌ است‌ كه‌ وي‌ در مدت‌ خدمت‌ ديوانى‌ خود نوشته‌ است‌ و برخى‌ از آنها در مجموعة الوثائق‌ الفاطمية توسط جمال‌ الدين‌ شيال‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ و بعضى‌ ديگر به‌ طور پراكنده‌ در آثار قلقشندي‌ (8/237، 316-330) و صفدي‌ (22/230-232) آمده‌ است‌.
آثار ديگر: تنها اثر خطى‌ ابن‌ صيرفى‌ كتابى‌ است‌ با عنوان‌ اختيار الدّرة الخطيرة فى‌ شعر شعراء الجزيرة مماليس‌ هو فى‌ اختيار ابن‌ الاغلب‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در احمدية تونس‌ به‌ شمارة 4465 موجود است‌ (نك: منصور، 16-17).
علاوه‌ بر اين‌، چند اثر ديگر نيز به‌ او نسبت‌ داده‌اند كه‌ عبارتند از 1. كتاب‌ فى‌ السكر، 2. عمدة المحادثة، 3. كتاب‌ استنزال‌ الرحمة (ياقوت‌، 15/80)، كه‌ احتمالاً همان‌ «رسالة العفو» است‌ (نك: ابن‌ صيرفى‌، الافضليات‌، 3). وي‌ برگزيده‌هايى‌ نيز از ديوان‌ شعرايى‌ چون‌ ابن‌ سراج‌، ابوالعلاء معري‌ و مهيار داشته‌ (نك: ياقوت‌، همانجا؛ صفدي‌، 22/229) كه‌ اينك‌ همه‌ از دست‌ رفته‌اند.
مآخذ: ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ صيرفى‌، على‌، الافضليات‌، به‌ كوشش‌ وليد قصاب‌ و عبدالعزيز مانع‌، دمشق‌، 1403ق‌/1982م‌؛ همو، «المختار من‌ شعر شعراء الاندلس‌»، المورد، 1975م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، بيروت‌، 1983م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، دارالعلم‌ للملايين‌؛ قصاب‌، وليد، مقدمه‌ بر الافضليات‌ (نك: ابن‌ صيرفى‌ در همين‌ مآخذ)؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 1963م‌؛ كامل‌ حسين‌، محمد، فى‌ ادب‌ مصر الفاطمية، قاهره‌، 1963م‌؛ مقريزي‌، احمد، المواعظ و الاعتبار فى‌ ذكر الخطط و الا¸ثار، به‌ كوشش‌ گاستون‌ ويت‌، قاهره‌، 1913م‌؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس‌ مخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، بيروت‌، 1388ق‌/1969م‌؛ ناجى‌ هلال‌، مقدمه‌ بر «المختار من‌ شعر شعراء الاندلس‌»، المورد، 1975م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز:
Wiet, G., X Addenda et corrigenda n , EI - Maw @ 1 iz wa'l - I 1 tib @ r ُû :î÷
مقريزي‌). سيمين‌ محقق‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا