اِبْن‌ِ صِيْرَفى‌، نورالدين‌ على‌ بن‌ داوود بن‌ ابراهيم‌، نيز معروف‌ به‌ ابن‌ داوود و جوهري‌ (14 جمادي‌ الا¸خر 819 -900ق‌/10 اوت‌ 1416- 1495م‌)، فقيه‌ حنفى‌ و مورخ‌ معاصر مماليك‌ بُرجيّة مصر. چون‌ پدرش‌ به‌ كار صرافى‌ مى‌پرداخت‌ (سخاوي‌، 3/210)، به‌ ابن‌ صيرفى‌ يا جوهري‌ معروف‌ گرديد. از بين‌ مآخذ تنها ابن‌ اياس‌ (3/309) او را اسرائيلى‌ خوانده‌ است‌ كه‌ علت‌ آن‌ روشن‌ نيست‌. ابن‌ صيرفى‌ در قاهره‌ چشم‌ به‌ جهان‌ گشود و در همانجا به‌ تحصيل‌ پرداخت‌. مقدمات‌ علوم‌ را نزد زراتيتى‌ و ابن‌ ديري‌ آموخت‌ و سپس‌ شرح‌ نقاية و شرح‌ نخبة را نزد مؤلف‌ آنها، شيخ‌ تقى‌ الدين‌ شمنى‌، و ديوان‌ خطب‌ ابن‌ حجر را نزد خود وي‌ فراگرفت‌. علاوه‌ بر شركت‌ در مجالس‌ درس‌ و املاي‌ ابن‌ حجر، مدت‌ زيادي‌ نيز در ملازمت‌ و مصاحبت‌ او بود و ابن‌ حجر به‌ وي‌ توجه‌ و عنايت‌ خاصى‌ داشت‌، تا آنجا كه‌ پشت‌ سر او نماز مى‌گزارد (سخاوي‌، 5/217- 218).
از ديگر استادان‌ او مى‌توان‌ شيخ‌ بدرالدين‌ عينى‌، قاضى‌ القضاة محب‌الدين‌ ابن‌ شحنه‌، شهاب‌الدين‌ احمد آمدي‌ نحوي‌، محيى‌الدين‌ كافيجى‌ و امين‌الدين‌ آق‌ سرايى‌ را نام‌ برد (نك: ابن‌ صيرفى‌، انباء الهصر، 35، 101، 232، 276). ابن‌ صيرفى‌ مدتى‌ نيز در محضر محمد بن‌ ابراهيم‌ شروانى‌ شافعى‌ بود و شرح‌ العمدة را نزد او خواند و دانش‌ خود را در زمينة فقه‌ و تاريخ‌ تكميل‌ كرد (همان‌، 94، 95). علاوه‌ بر فقه‌، نحو و اصول‌ و عروض‌ را نيز نزد استادان‌ عصر خود فراگرفت‌ و قرآن‌ و همچنين‌ برخى‌ از كتب‌ مشهور آن‌ عصر مانند العمدة، الفية ابن‌ مالك‌ و خزرجيه‌ را از حفظ كرد (سخاوي‌، همانجا). ابن‌ صيرفى‌، يك‌ بار حج‌ گزارد و از آنجا به‌ بيت‌المقدس‌ و سپس‌ به‌ دمياط رفت‌ و در مدرسة صوفية بيبرسيه‌ و برقوقيه‌ رحل‌ اقامت‌ افكند و احتمالاً به‌ تدريس‌ پرداخت‌ و نيابت‌ خطابت‌ را در آنجا برعهده‌ گرفت‌ (همو، 5/218).
ابن‌ صيرفى‌ پس‌ از مرگ‌ پدرش‌ در 853ق‌/1449م‌ به‌ كار جواهر فروشى‌ پرداخت‌ (همو، 3/210)، ولى‌ از آنجا كه‌ در انباء الهصر (ص‌ 206) نام‌ خود را در كنار مساكين‌ و فقرا آورده‌، چنين‌ برمى‌آيد كه‌ زندگيش‌ با فقر و تنگدستى‌ تؤم‌ بوده‌ است‌ و شايد جهت‌ امرار معاش‌ و گريز از فقر بوده‌ كه‌ استنساخ‌ كتب‌ ارزشمند را از قبيل‌ آثار ابن‌ حجر، ابن‌ تغري‌ بردي‌، سخاوي‌ و ابن‌ كثير (نك: سخاوي‌، 5/218) پيشه‌ ساخته‌ بوده‌ است‌، كاري‌ كه‌ بعداً باعث‌ ارتباط و آشناييش‌ با بزرگانى‌ چون‌ ابن‌ مرهر شد (ابن‌ صيرفى‌، همان‌، 60، 95، 247). وي‌ براي‌ مدتى‌ نيز خطابت‌ جامع‌الظاهر را بر عهده‌ داشت‌ تا اينكه‌ در 871ق‌/1467م‌ نيابت‌ قضا را از طرف‌ ابن‌ شحنه‌ بر عهده‌ گرفت‌ (سخاوي‌، همانجا). ابن‌ شحنه‌ همواره‌ او را در رسيدن‌ به‌ پاره‌اي‌ مناصب‌ ياري‌ مى‌رساند، تا آنجا كه‌ در اعياد و ايام‌ خجسته‌ همراه‌ بزرگان‌ و اعيان‌ حكومتى‌ براي‌ عرض‌ تهنيت‌ به‌ حضور سلطان‌ اشرف‌ قايتباي‌ مى‌رسيد و در بعضى‌ سفرها نيز از همراهان‌ سلطان‌ بود (ابن‌ صيرفى‌، انباء الهصر، 33، 76-77، 150، 281).
ابن‌ صيرفى‌ پس‌ از آنكه‌ در فقه‌ و اصول‌ و ديگر دانشها تبحري‌ نسبى‌ پيدا كرد، به‌ تاريخ‌ روي‌ آورد و با استفاده‌ از مآخذي‌ كه‌ در دست‌ داشت‌، به‌ نوشتن‌ آثار تاريخى‌ پرداخت‌ و با مورخان‌ معاصر خود چون‌ ابن‌ تغري‌ بردي‌ به‌ رقابت‌ پرداخت‌، چنانكه‌ گاه‌ از او انتقاد نيز مى‌كرد. همچنين‌ بين‌ او و شمس‌الدين‌ سخاوي‌ كه‌ معاصر و همدرسش‌ بود، اختلاف‌ شديدي‌ پديد آمد، تا آنجا كه‌ سخاوي‌ (5/218-219) او را جاهل‌ و نوشته‌هايش‌ را پر از اشتباه‌ و ابهام‌ خواند. احتمالاً منشأ اين‌ اختلاف‌ توجه‌ بيش‌ از حد ابن‌ حجر نسبت‌ به‌ ابن‌ صيرفى‌ بوده‌ است‌. با اينهمه‌ ابن‌ صيرفى‌ نسبت‌ به‌ سخاوي‌ نظري‌ مساعدتر داشت‌ و حتى‌ وي‌ را مخدوم‌ خود مى‌خواند (نك: ابن‌ صيرفى‌، انباء الهصر، 349).
ابن‌ صيرفى‌ با ابوطيب‌ انصاري‌، شاعر شافعى‌ مذهب‌ مصاحبت‌ و مراودت‌ داشت‌ و نسبت‌ به‌ عمر بن‌ فارض‌، صوفى‌ و عارف‌ معروف‌ مصري‌، به‌ رغم‌ متهم‌ بودنش‌ به‌ كفر و الحاد، ارادت‌ مى‌ورزيد (نك: همان‌، 256-259).
آثار:
1. انباء الهصر بابناء العصر. در اين‌ اثر ابن‌ صيرفى‌ به‌ شرح‌ برخى‌ از وقايع‌ اتفاقيه‌ در مصر بين‌ سالهاي‌ 873 -886ق‌ پراخته‌ است‌ و با اينكه‌ در اين‌ سالها مصر با حوادث‌ و وقايع‌ تلخ‌ گوناگونى‌ از قبيل‌ جنگهاي‌ داخلى‌ و خارجى‌، ستمگري‌ فرمانروايان‌، قحطى‌ و فقر و تنگدستى‌ و مفاسد اجتماعى‌ رو به‌ رو بود و مؤلف‌ خود شاهد عينى‌ اين‌ وقايع‌ بوده‌ است‌، باز از اشاره‌ بدانها خودداري‌ كرده‌ و به‌ شرح‌ مسائل‌ جزئى‌ پرداخته‌ است‌، اگرچه‌ ابن‌ صيرفى‌ در اين‌ كتاب‌ پيوسته‌ در صدد تبرئة سلطان‌ و دفاع‌ از حكام‌ او بوده‌، اما ناخودآگاه‌، برخى‌ خوشگذرانيهاي‌ وي‌ و ظلم‌ و بى‌رحمى‌ حكام‌ و بسياري‌ از مفاسد اجتماعى‌ ديگر را به‌ تصوير كشيده‌ است‌ (نك: همان‌، 140، 203-204). نيز در اين‌ كتاب‌ گاه‌ عبارات‌ عاميانة مصري‌ به‌ كار برده‌ شده‌ است‌ (به‌ عنوان‌ مثال‌، نك: ص‌ 226- 228)، ولى‌ گفتة سخاوي‌ (5/218) كه‌ آن‌ را مملو از واژه‌ها و اصطلاحات‌ عاميانه‌ دانسته‌، اغراق‌آميز به‌ نظر مى‌رسد. اين‌ اثر در1970م‌ به‌ كوشش‌ حسن‌ حبشى‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
2. نزهة النفوس‌ و الابدان‌ فى‌ تواريخ‌ الزمان‌ (يا... فى‌ تواريخ‌ الازمان‌: ابن‌ صيرفى‌، انباء الهصر، 181)، كتابى‌ است‌ تاريخى‌ در شرح‌ حوادث‌ و وقايع‌ سالهاي‌ 784 تا 850ق‌ يعنى‌ از ابتداي‌ حكومت‌ سلطان‌ برقوق‌ تا اواخر حكومت‌ سلطان‌ جقمق‌. ابى‌ صيرفى‌ تا حدود 50 سال‌ بعد نيز زنده‌ بوده‌ و معلوم‌ نيست‌ چرا حوادث‌ اين‌ دوره‌ را در كتاب‌ خود نياورده‌ است‌. اين‌ نيز ممكن‌ است‌ كه‌ قسمت‌ پايانى‌ كتاب‌ منقود شده‌ باشد. ابن‌ صيرفى‌ در يكى‌ از پربارترين‌ دوره‌هاي‌ تاريخ‌ نويسى‌ مصر و شام‌ (نك: حبشى‌، مقدمه‌ بر نزهة النفوس‌، 4- 5) دست‌ به‌ تأليف‌ اين‌ اثر زد، ولى‌ با آنكه‌ از بسياري‌ از آثار ارزشمند اين‌ دوره‌ استفاده‌ و حتى‌ اقتباس‌ نموده‌ (قس‌: طراونه‌، 31)، مآخذ خود را بجز در چند مورد (نك: نزهة النفوس‌، 1/51، 57، 3/386) معرفى‌ نكرده‌ و از همين‌ رو مورد انتقاد شديد برخى‌ ازمورخان‌ معاصر خود (نك: اياس‌، 3/309-310) قرار گرفته‌ است‌. ابن‌ صيرفى‌ مانند ابن‌ حجر و ديگران‌، حوادث‌ تاريخى‌ را در اين‌ كتاب‌ بر حسب‌ روز و ماه‌ و سال‌ تقسيم‌بندي‌ كرده‌ را پايان‌ هر سال‌ را به‌ ذكر وفيات‌ آن‌ سال‌ اختصاص‌ داده‌، ولى‌ علاوه‌ بر حذف‌ اسناد و راويان‌ اخبار از ذكر برخى‌ اخبار خرافه‌آميز در آن‌ خودداري‌ نكرده‌ است‌ (به‌ عنوان‌ مثال‌، نك: نزهة النفوس‌، 3/292). كتاب‌ مذكور در سالهاي‌ 1970-1974م‌ به‌ طور ناقص‌ در 3 مجلد به‌ كوشش‌ حسن‌ حبشى‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
3. الجوهرية، كه‌ در تاريخ‌ اسلام‌ و سيرة نبوي‌ است‌ (نك: همو، انباء الهصر، 181) و برخى‌ آن‌ را جزئى‌ از نزهة النفوس‌ دانسته‌اند (حبشى‌، مقدمه‌ بر انباء الهصر، 17). اگرچه‌ خود ابن‌ صيرفى‌ (همانجا) از اين‌ اثر به‌ عنوان‌ كتابى‌ مستقل‌ نام‌ برده‌ است‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة رضا در رامپور هند به‌ شمارة 3537 موجود است‌ (حبشى‌، همان‌، 18).
4. الدر المنظوم‌ فيما ورد فى‌ مصر و اهلها من‌ موجود و معدوم‌ يا الدرالثمين‌ فيما ورد فى‌ مصر و اعمالها بالخصوص‌ و العموم‌. چند نسخة خطى‌ از آن‌ در وين‌، پاريس‌ و مصر موجود است‌ .(GAL,S,II/41)
5. سيرة الاشرف‌ قايقباي‌، نسخه‌اي‌ از آن‌ در موزة بريتانيا نگهداري‌ مى‌شود (عزاوي‌، 1/251).
مآخذ: ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ ابن‌ صيرفى‌، على‌، انباء الهصر، به‌ كوشش‌ حسن‌ حبشى‌، قاهره‌، 1970م‌؛ همو، نزهة النفوس‌ و الابدان‌ فى‌ تواريخ‌ الزمان‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ حبشى‌، قاهره‌، 1970- 1973م‌؛ حبشى‌، حسن‌، مقدمه‌ بر انباء الهصر (نك: ابن‌ صيرفى‌ در همين‌ مآخذ)؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354ق‌؛ طراونه‌، طه‌ ثلجى‌، مملكة صفد فى‌ عهد المماليك‌، بيروت‌، 1402ق‌؛ عزاوي‌، عباس‌، التعريف‌ بالمورخين‌، 1376ق‌/ 1957م‌؛ نيز: GAL,S.
عنايت‌الله‌ فاتحى‌نژاد
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
و ن‌ * 2 * زا