اَنْطاكى‌، ابوعبدالله‌ (يا ابوعلى‌) احمد بن‌ عاصم‌، عارف‌ بزرگ‌ سده‌هاي‌ 2-3ق‌/8 -9م‌. هرچند تاريخ‌ و محل‌ ولادت‌ او به‌ طور دقيق‌ روشن‌ نيست‌، اما از نسبت‌ او و نيز چون‌ او را «اهل‌ ثغور» دانسته‌اند (ابن‌ حبان‌، 8/20؛ خواجه‌ عبدالله‌، 123؛ ابن‌ عديم‌، 2/848)، مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ در انطاكيه‌ به‌ دنيا آمده‌ است‌ (نك: ياقوت‌، 2/79-80). وي‌ مدتى‌ در دمشق‌ به‌ سر برد (ابن‌ منظور، 3/127؛ ذهبى‌، تاريخ‌...، 43؛ نيز نك: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، 1(1)/66). انطاكى‌ نخست‌ علوم‌ رايج‌ آن‌ زمان‌ را فراگرفت‌ و در آنها مهارت‌ يافت‌ و در زهد و رياضت‌، عرفان‌ و تصوف‌ به‌ كمال‌ رسيد (مثلاً نك: ابونعيم‌، 9/280-289؛ هجويري‌، 159؛ ابن‌ كثير، 10/318؛ نيز نك: عطار، 410). وي‌ را از فرط هوشياري‌ و بسياري‌ فراست‌ «جاسوس‌ القلوب‌» ناميده‌اند (قشيري‌، 19؛ عطار، ابن‌ عديم‌، همانجاها).

انطاكى‌ با زهّاد و عارفان‌ بزرگ‌ و مشهور زمان‌ خود از جمله‌ بشر حافى‌ (د 277ق‌/890م‌)، سري‌ سقطى‌ (د 253ق‌/867م‌) و احتمالاً فضيل‌ بن‌ عياض‌ (د 187ق‌/803م‌) همنشين‌ و هم‌ صحبت‌ بوده‌ است‌ (سلمى‌، 127؛ قشيري‌، هجويري‌، همانجاها). جامى‌ انطاكى‌ را شاگرد حارث‌ محاسبى‌ (د 243ق‌/857م‌) دانسته‌ است‌ (ص‌ 91).

احمد بن‌ ابى‌ الحواري‌ (ه م‌)، عارف‌ مشهور شام‌ در قرن‌ 2 و 3ق‌ از جمله‌ شاگردان‌ او بوده‌، و بسياري‌ از سخنان‌ او را نيز نقل‌ كرده‌ است‌ (مثلاً نك: سلمى‌، 129؛ ابونعيم‌، 9/281، 282، 293، 295-296؛ بيهقى‌، 199، 358؛ قشيري‌، 90، 155). انطاكى‌ در علم‌ حديث‌ نيز دستى‌ داشت‌ و از محدثان‌ بغداد و دمشق‌ احاديثى‌ شنيده‌، و ديگران‌ نيز از او حديث‌ روايت‌ كرده‌اند (مثلاً نك: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، ابن‌ حبان‌، ابن‌ عديم‌، همانجاها؛ ذهبى‌، همانجا، نيز سير...، 11/409).

تاريخ‌ وفات‌ انطاكى‌ را برخى‌ پس‌ از 220ق‌ دانسته‌اند (ماسينيون‌، «تحقيق‌...^{1»، 223 ؛ I/351 GAL,S, I/638; .(GAS, ابن‌ كثير آن‌ را به‌ طور تقريب‌ 239ق‌ حدس‌ زده‌ است‌ (10/318-319) و ذهبى‌ (همان‌، 10/488) نيز احتمال‌ داده‌ كه‌ تا 230ق‌ زنده‌ بوده‌ است‌.}

در اقوال‌ منسوب‌ به‌ انطاكى‌ بسياري‌ از مفاهيم‌ عرفانى‌ و اخلاقى‌ همچون‌: معرفت‌، فقر، صبر، صدق‌، يقين‌، خوف‌ و رجا سخن‌ رفته‌ است‌ (مثلاً نك: سلمى‌، 127-130؛ ابونعيم‌، 9/280-296؛ ابن‌ جوزي‌، 4/277- 279؛ ابن‌ منظور، 3/127-129).

آثار: از انطاكى‌ اثر مستقلى‌ در دست‌ نيست‌ و بيشتر سخنان‌ او برگرفته‌ از تذكره‌ها و كتابهاي‌ صوفيه‌ است‌. سخنان‌ انطاكى‌ به‌ سبب‌ تعلق‌ به‌ اولين‌ دورة زهد و تصوف‌ در اسلام‌، از اهميت‌ ويژه‌اي‌ برخوردار است‌. ماسينيون‌ بر اين‌ باور است‌ كه‌ آثار او پيش‌ از آثار محاسبى‌ بوده‌، و محاسبى‌ از آنها در تأليفات‌ خود بهره‌ برده‌ است‌. اين‌ تأليفات‌ را به‌ او نسبت‌ داده‌اند: 1. المعاملات‌، كه‌ در شناخت‌ تصوف‌ بوده‌، و در آن‌ ژرف‌ بينيهاي‌ جالب‌توجهى‌ داشته‌ است‌ (كلاباذي‌، 32؛ ماسينيون‌، «مجموعه‌...2»، 12 )؛ 2. الشبهات‌ (همو، «تحقيق‌»، 172 ، حاشية 6 ؛ ، GAL,S همانجا)؛ 3. دواء داءالقلوب‌ و معرفة همم‌ النفس‌ و آدابها (ماسينيون‌، همان‌، 153 ؛ ، GAL,S نيز ، GAS همانجاها).

انطاكى‌ شعر نيز مى‌سروده‌، و اشعاري‌ از او بر جاي‌ مانده‌ است‌ (ابونعيم‌، 9/296-297؛ ابن‌ عديم‌، 2/852؛ ابن‌ منظور، 3/130؛ ابن‌ كثير، 10/318).

مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدر آباد دكن‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، صفة الصفوة، به‌ كوشش‌ محمود فاخوري‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدرآباد دكن‌، 1402ق‌/1982م‌؛ ابن‌ عديم‌، عمر، بغية الطلب‌ فى‌ تاريخ‌ حلب‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابن‌ منظور، محمد، مختصر تاريخ‌ دمشق‌ ابن‌ عساكر، به‌ كوشش‌ رياض‌ عبدالحميد مراد، دمشق‌، 1404ق‌/1984م‌؛ ابونعيم‌ اصفهانى‌، احمد، حلية الاولياء، بيروت‌، 1387ق‌/1967م‌؛ بيهقى‌، احمد، كتاب‌ الزهد الكبير، به‌ كوشش‌ عامر احمد حيدر، بيروت‌، 1408ق‌/1987م‌؛ جامى‌، عبدالرحمان‌، نفحات‌ الانس‌، به‌ كوشش‌ محمود عابدي‌، تهران‌، 1370ش‌؛ خواجه‌ عبدالله‌ انصاري‌، طبقات‌ الصوفية، به‌ كوشش‌ محمد سرور مولايى‌، تهران‌، 1362ش‌؛ ذهبى‌، محمد، تاريخ‌ الاسلام‌، به‌ كوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمري‌، بيروت‌، 1412ق‌/1991م‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ سلمى‌، محمد، طبقات‌ الصوفية، به‌ كوشش‌ پدرسن‌، ليدن‌، 1960م‌؛ عطار نيشابوري‌، فريدالدين‌، تذكرة الاولياء، به‌ كوشش‌ محمد استعلامى‌، تهران‌، 1366ش‌؛ قشيري‌، عبدالكريم‌، الرسالة القشيرية، قاهره‌، 1359ق‌/1940م‌؛ كلاباذي‌، محمد، التعرف‌ لمذهب‌ اهل‌ التصوف‌، به‌ كوشش‌ محمد جواد شريعت‌، تهران‌، 1371ش‌؛ هجويري‌، على‌، كشف‌ المحجوب‌، به‌ كوشش‌ ژوكوفسكى‌، تهران‌، 1358ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: