و چون زمان ظرف وقوع تمام اينهاست و زمان از عواملى است كه صلاح و فساد را مهيّا مى‌كند آن را گاهى به صلاح و زمانى به فساد متّصف مى‌كند.

7- آخرين فايده: اميدوارى براى بقاى آن حكومت زياد شده و بر عكس، طمع دشمنان و اميد آنان به نابودى و فساد حكومت، به يأس و نوميدى مبدّل مى‌شود.

زيانهاى ناشى از عدم رعايت حقوق متقابل از ناحيه فرمانروا و مردم‌

(51297- 51233)

فاذا غلبت ...،

اين فرمايش امام (ع) اشاره به بسيارى از ناگواريهايى است كه در صورت مخالفت رعيّت با دستورهاى زمامدار و ظلم و استبداد او نسبت به مردم لازم مى‌آيد، و آنها از اين قرارند:

1- اختلاف آرا و عقايد كه از آن به عنوان اختلاف كلمه تعبير فرموده است، زيرا اختلاف عقيده علت اختلاف در كلمه و باعث پيدايش فرقه‌هاى گوناگون مى‌شود.

2- علامتها و نشانه‌هاى جور و ستم آشكار مى‌شود، و اين امرى روشن است چون با نبودن اسباب عدل، فقدان عدل و ظهور ظلم و ستمگرى ضرورى است.

3- فساد و تباهى در دين زياد مى‌شود، زيرا نظرات مردم با رأى پيشواى عادل كه جمع كننده آراء است هماهنگى ندارد و هر فردى به جانب خواسته خود كه تباه كننده دين و مخالف با آن است، مى‌رود.

4- راه و روش آداب و سنتها، از جانب زمامدار به واسطه ستمگريهايش، و از ناحيه مردم، به علّت بر هم خوردن نظام فكريشان، متروك خواهد ماند.

5- كارها بر پايه هوسها و تمايلات نفسانى انجام مى‌شود و علت آن قبلا گذشت.

6- تعطيل احكام شرع كه در اثر عمل بر طبق هوا و هوس واقع مى‌شود.

7- «و كثرة علل النفوس»

شارح براى «علل» دو معنى آورده است از اين قرار: