است نسبت به آنچه در آينده و پس از مرگ به وسيله اعمالشان با آن روبرو مى‌شوند، نه امرى حسّى و مادّى.

پس از آن كه بطور مكرّر از مرگ و حتميت وقوعش ياد كرد، و با ذكر درهم پيچيده شدن دنيا، مطلب را مؤكد كرد، اكنون، انسان را به ياد پى آمد مرگ كه آتش و عذاب است مى‌اندازد و با توصيف كردنش به عميق بودن و گودى قعر آن، آدمى را بهوش مى‌دارد كه هر چه بيشتر از آن حساب ببرد. از مواردى كه اين معنا را براى انسان متصور مى‌كند و به ذهن مى‌آورد، روايتى است كه يك وقت پيامبر اكرم صداى مهيب و وحشتناكى را شنيد، به يارانش كه حاضر بودند رو كرد و فرمود: اين صداى افتادن سنگى بود كه در هفتاد سال پيش از لبه جهنم سرازير شده و هم اكنون به قعر آن رسيد و صدايش شنيده شد، و اين داستان در باره شخص منافقى بود كه در اين هنگام مرد و عمرش هفتاد سال بود، و در گذشته نيز به آن اشاره كرده‌ايم كه در مورد شدت حرارت آتش جهنم در قرآن چنين آمد. «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ‌ [1]» و در باره سوزش عذابش مى‌فرمايد: «كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ‌ [2]» و راجع به اين كه دوزخ جاى رحمت نيست و هيچ درخواستى شنيده نمى‌شود، قرآن چنين حكايت مى‌كند: «رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها ... وَ لا تُكَلِّمُونِ‌ [3]». و اين كه در دوزخ گشايشى براى هيچ اندوهى حاصل نمى‌شود مى‌فرمايد «إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ لا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ» و نيز آيه بعد: «وَ نادَوْا

[2] سوره نساء (4) آيه (55)، يعنى: هر گاه پوستهايشان پخته شود بر ايشان پوستهاى ديگر، جانشين كنيم تا عذاب را بچشند.

[3] سوره مؤمنون (23) آيه (106)، يعنى: پروردگارا برون‌آور ما را از آن تا آن جا كه مى‌فرمايد: با من سخن نگوييد.