276/ 5 و آخر بودن از اوّل بودن دانسته مى‌شود، چون خاتمه عين سابقه (انجام عين آغاز) است و هر آخرى در واقع عين اوّلش است، بنابراين آخر از حيث وجود مطلقا «عما» است كه مطلق صورت وجودى است و خداوند بدان اشاره كرده و فرموده: هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِكَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ، يعنى: جز آنكه خداوند در سايبانهايى از ابر با فرشتگان بيايدشان و كار تمام شود انتظارى ندارند و كارها همه به خداوند بازگشت دارد (210- بقره) انسان كامل مانند مرتبه‌اش ازل است، لذا آن (مرتبه) را ابد هم هست، پس همان‌گونه كه آن (مرتبه) را اول بودن نيست، آخر بودن هم نيست، و غير كامل؛ آخر بودن وجوديش اين بخش (از صورت) «عمايى» مى‌باشد.

277/ 5 لذا گوييم: درجاتى كه خلق در آنها در سراى پاداش و كيفر؛ پس از جدا شدن آخرى در روز فصل و قضا (جدايى و حكم) استقرار مى‌يابند جز مراتب اوّلى آنان كه توجه ارادى معين و مشخص كرده است نمى‌باشد، همين‌طور دخول هر يك از آنان تحت حكم اسم الهى كه به آنان تعين يافته و ايشان هم آن را پذيرفته و دوست دارند، چون به واسطه موجودات- به حسب قابليتشان- اسماء الهى تعيّن مى‌يابد، هم‌چنان كه به واسطه اسماء الهى- به حسب فاعليّتشان- براى هر موجودى نسبت مربوبيّت و آنچه از مطلق ربوبيّت بدان اختصاص دارد تعيّن مى‌يابد و عبد الخالق و يا عبد الرزاق و يا عبد الله كه اسم جامع است مى‌شود، بنابراين درجه هر انسانى در دوزخ و يا بهشت عين نسبت مربوبيّت او است كه مرتبط به يكى از احكام نسبت «ربّيّت» مى‌باشد- خدا دانا است-.

278/ 5 سپس گوييم: اينجا نكته دقيقى در فرق بين كامل و غير كامل مى‌باشد و آن اينكه:

بهشت و غير بهشت از عوالم؛ گنجايش انسان كامل را ندارد، بلكه كامل مقيم در بهشت؛ مناسبت با مراتب بهشتى دارد، براى اينكه كامل از سنخ مرتبه و اصل و مثل آن است- اگر جهت امكانش نبود- و شگفتى نيست كه بنده بر خلق مولاى خودش باشد، چون مولا جاى‌گير نيست و مقيد به مكانى غير مكان ديگر نمى‌باشد، بلكه با تمام اشيا هست و رحمت و علمش همه اشيا را فراگرفته است، رحمت و وجود و علم و حيطه‌اش در مرتبه احديتش متعدد نيست، پس كامل داراى حقايقى است كه مناسبت با بهشت ندارد و حقايقى دارد كه مناسبت با دوزخ‌