مرتبه تركيب اعتدالى حيوانى فرود مى‌آورد، و جزء اصلى در آن جزء آبى است، خداوند مى‌فرمايد: وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ‌ءٍ حَيٍ‌، يعنى: و هر چيز زنده‌اى را از آب آفريديم (30- انبياء) و بقيه اركان بر آن باز مى‌گردد و امتزاج يافته از اسم «مصور» صورت حيوانى افقى را پذيرفته و از اسم «حى قيوم» روحى حيوانى را درخواست مى‌دارد كه اداره‌اش كرده و به قواهاى اصليش- يعنى شهوى و غضبى- حفظش نمايد، و در نباتات حواس ظاهرى و حركت ارادى- حركت افقى- را افزوده، برخى هستند كه در مزاجشان دو حكم جزئى را از اركانشان درخواست دارند:

حكم خاكى؛ به واسطه جذبش به زمين و چسبيدنش بدان، و حكم آبى كه آن را بر حركت از مكانى به مكانى حمل مى‌كند و بر شكمش راه مى‌رود، و برخى ديگر هستند كه غلبه دو حكم جزئى آبى و خاكى در مزاجشان اقتضا دارد و باد و پا حركت مى‌كند- مانند انسان- و يا غلبه دو حكم جزئى آبى و هوايى در مزاجشان غلبه دارد و با دو پرش مى‌پرد، و برخى هستند كه در مزاجشان هر چهار اركان اقتضا دارد، مى‌ايستد و بر چهار پا راه مى‌رود، و برخى ديگر هستند كه اقتضاى حركت در آنها به واسطه قواى فراوانى از اركان و مولّدات است، لذا بر بيشتر (از چهار پا) مى‌ايستد، از اين روى خداوند پس از شمردن اصناف سه‌گانه فرمود: فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى‌ أَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ، يعنى:

بعضى از آنها بر شكم خويش راه مى‌روند و بعضى از آنها به دو پا راه مى‌روند و بعضى از آنها بر چهار پا راه مى‌رود، خدا هرچه خواهد خلق مى‌كند (45- نور) اين سخن او (فرغانى) بود.

760/ 4 حال گوييم: و انسان پايان اين آثار و مجتمع و ختم آنها است، يعنى پايان فرود آمدن امر الهى و آثار نفس رحمانى- از آن جهت كه مفاض است-.

761/ 4 فرغانى (در شرح قصيده تائيه فارضيه) گويد: براى اين‌كه ركن خاكى و مزاجى كه اصل اجزايش از آن است و باقى (اركان) بر آن وارد مى‌شوند، جامع بين مراتب مزاجهاى سابق بر آن است، يعنى به واسطه گذشتن بر آنها و رنگ گرفتن به احكام آنها، و براى اين‌كه امر دورى و چرخشى است، اوّل آن عين آخر آن است، لذا در عين اين پايان خاكى‌[1] به واسطه‌

[1] - يعنى انسان كه پايان اين آثار و محل ختم آنها است. م-