معمولى است كه اگر خواست آنها را اسباب قرار مى‌دهد و اگر نخواست نمى‌دهد، ولى خواسته است و در علمش رفته كه اين موجود جز اين‌گونه آفريده نشود. پايان سخن حضرت شيخ رضى الله عنه.

اصل شانزدهم در ظهور مولدات (سه‌گانه) به واسطه استحالات و دگرگونى‌ها تا آنكه منتهى به فرود آمدن امر الهى به انسان كامل مى‌شود و به واسطه آن به اصل شامل باز مى‌گردد

738/ 4 شيخ اكبر رضى الله عنه در كتاب عقلة المستوفز گويد: چون افلاك و اركان كامل شدند و يازده فلك كه آباء (پدران) علوى هستند به گردش درآمدند، حركات در اركان حاملان قوابل كه امهات (مادران) سفلى هستند حرارت را بخشيد، لذا عالم گرم شد و عقل و نفس- كه قلم و لوح‌اند- توجه يافتند و عنصر اعظم شريف كه نسبت به كره عالم مانند نقطه است و قلم مانند محيط و لوح چيزى است كه بين آن دو است- توجه يافت، و همچنان كه نقطه به ذات خود- بر وحدتش- مقابل محيط است، همين‌طور اين عنصر به ذات خود مقابل تمام وجوه عقل كه رقايقش است مى‌باشد، پس عنصر داراى يك وجه است و يك توجه، از اين روى به توحيد خالقش از عقل؛ تحقق شديدتر و نسبت قوى‌تر دارد، و خداوند به عنصر و عقل اشاره كرده و فرموده: لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ‌- يعنى از بالا سرشان مى‌خورند- وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ‌- و از زير قدمهاشان (يعنى از آسمان و زمين) (66- مائده) يعنى لطايف عنصر اعظم از آن (عقل) استمداد مى‌گيرد و آن به ذات خودش از خداى تعالى.

739/ 4 و چون عالم گرم شد؛ استحالات و دگرگونى‌ها در اركانى كه بدان تناسل واقع مى‌شود آغاز شد، استحاله بر حسب آن‌چه كه عزيز عليم نظمش داده قرار داده شد، و از شگفتيهاى صنع او اين‌كه اول زمين و آخر آسمان هفتمين را بر يك طبيعت- يعنى سردى و خشكى- قرار داده است، و بين اركان با هم دورى و منافره قرار داده؛ يا از تمام جهات (و يا از برخى جهات) منافره از تمام جهات مانند آتش و آب، ولى بين آن دو واسطه‌اى قرار داده كه‌