صورى و يا معنوى فرود آيد؛ تحت حكم آن قرار مى‌گيرد و جز به حسب آن ظاهر نمى‌شود- خداى دانا و حاكم است- تا اينجا سخن فرغانى بود.

735/ 4 حضرت شيخ رضى الله عنه گويد: اين كه گفتيم: خداوند در آن عالم عالمى چنين آفريده و اين چنين آبادانش كرده، يعنى او در آن عالم مراتب خلق آن را آماده ساخته و در آن اجسامى نورانى موجود ساخته و براى قبول ارواح و حيات آماده‌شان ساخته، و اسرار اين استعداد در افلاك چهارگانه ثابت است. و براى هر يك از افلاك گردشى جبرى است كه مكانش را از جسم كل باز و جدا كرده و هوا بين آن و بين فلك فوق آن ظاهر مى‌شود.

736/ 4 سپس خداوند بر اين آسمانها و زمين و آن‌چه بين آنها است- به خلق ارواح در صور آنها كه تعبير از آن به نفخ مى‌شود- توجه نمود، لذا ارواح به اندازه استعدادشان پذيرفتند، و چون طبيعت آن‌چه را كه در قوه‌اش بود، يعنى آن‌چه را كه خداوند بر آن سرشته بودش به تمامه به دست آورد و در اركان؛ منع و بازداشت از قبول حصول پيدا كرد؛ و چون آن‌چه را كه از دست داده (و يا آن‌كه نفوذ كند) نيافت؛ آثار حركات افلاك بر آنها بازگشتن گرفت و برخورد ايجاد شد- مانند برخورد اشخاص- لذا شكافته شد و به اصل مبدأ بازگشت، و خداوند تمام حركات اين افلاك را بر يك طريق- يعنى از خاور به باختر- مانند حركات افلاك ثابت قرار داد، برعكس آن‌چه صاحبان علم هيئت مى‌گويند، چون آنها حركات آنها (افلاك سيارات) را از باختر به خاور قرار مى‌دهند، چون واپس ماندن آنها را مى‌بينند، در حالى كه واقع اين نيست، ولى حركت فلك ستارگان بر آن مقدارى است كه تركيب و طبعش از سرعت؛ و به قدر قوّتش از وزن معلومى كه خالقش برايش مقدّر كرده اقتضا دارد، لذا واپس ماندن درست- مانند قمر- ظاهر مى‌شود، و اين واپس ماندن به واسطه حركتى ضد و مقابل آن نيست؛ و هر كس قايل به اين باشد نه علمى دارد و نه به چيزى از حقيقت، راه پيدا كرده است.

737/ 4 و خداوند به واسطه توجهات دو فرشته ارجمند كه تعبير از آن دو به قلم و لوح مى‌شود مدخلى در آن قرار داده و ما را از تحقيق اسباب (جمع سبب) آرامش بخشيده تا اين پندار پيش نيايد كه ما فعل را به غير خدا نسبت مى‌دهيم و يا آن را به خدا نسبت مى‌دهيم- ولى با مشاركت سبب- ما از اين دو گروه و مذهب نيستيم، بلكه به واسطه سبب‌هاى عادى و