با هر يك از آن دو تناسب دارد و استحاله را بين آن دو- آن‌گونه كه مشهور است- جارى ساخته، و هرچه كه از حد خودش تجاوز كند انتقال به ضدش پيدا مى‌كند[1]، و استحاله بين دو منافر را از تمام جهات بيان نداشته‌اند و آن بسيار كم واقع مى‌شود.

740/ 4 و به واسطه اين استحالات دايره زمهرير و جمد در هوا و كوه يخ و درياى آتش و آبى كه درون كره زمين است و هواى تاريكى كه گرد صخره مى‌گردد و هوائى كه زير كره آتش (اثير) و فوق زمهرير است پديد آمد؛ و صورت آن امروز صخره‌اى است كه در مركز قرار دارد؛ بدان آسمان دنيا هوا بر هوا و آب بر آب و خاك بر خاك و آب بر آب و هوا بر هوا و يخ بر يخ و دريا بر دريا و هوا بر هوا و آتش بر آتش مى‌گردد، و اين استحالات آن‌چه را كه خداوند در آنها در تمامى ادوار به امانت گذارده به آنها مى‌دهد.

741/ 4 و به واسطه گردش افلاك ثابت خاص‌[2]؛ بهشت‌ها و عوالم آنها مى‌باشد كه در آنها ارواح مخلوقى هستند كه در انوار و اجسام شفاف و شريف معدنى كه متناسب فلك آنها است حمل مى‌شوند و خزنه (خازنان و حاجبان) و خازنان اكبر- رضوان (كه خازن بهشت است)- از آنها آفريده شده‌اند، چون حالت رضا در بهشت بزرگترين حالت است، چنان‌كه در آخر حديث بهشت فرمود: چيزى كه باقى ماند اين‌كه شما را به رضايت خودم از شما آگاه كنم، هيچ‌گاه از شما ناراضى نبودم ... تا پايان حديث، و مخاطبان به اين حديث عمل كنندگان براى بهشت‌اند.

742/ 4 اما عارفان را از اين خطاب نه بهره‌اى است و نه مدخلى، چون در دنيا- حال سلوكشان- بدان رسيده‌اند و در زندگى دنيا و در آخرت آنان را بشارتها است، بنابراين عارفان با خداوند متعال بالذات‌اند و در بهشت بالعرض و اينان اهل الله و خاصگان اويند كه انتساب به بهشت ندارند بلكه بهشت انتساب به ايشان دارد، و اهل بهشت با بهشت بالذات‌اند و با خداى متعال بالعرض، از اين روى مشاهده‌شان مر خداى تعالى را در اوقاتى مخصوص است و همه‌شان در بهشت با حور و ولدان‌اند.

[1] - مثلا وقتى خشكى از حد خودش در آتش تجاوز كند در آن حال رطوبت است و آتش آب، چون ضديت گاهى زمينه‌ساز مناسبت است.

[2] - يعنى افلاك چهارگانه اولين كه عرش و كرسى و ظاهريت و باطنيت آنها است.