730/ 4 و اين مظاهر و اسباب زمينه‌سازانى براى قبول آثار اسماء و فعل و اثربخشى- به واسطه اعيان اسماء- مى‌باشند، و اين بنابر اقتضاى عالم حكمت و اندراج قدرت در آن است؛ هم‌چنانى كه در اسباب (جمع سبب) محسوس مشاهده مى‌شود، و آن‌چه كه گاهى اين اسماء به واسطه اعيان خودشان انجام مى‌دهند نه به واسطه اين مظاهر؛ بلكه برخلاف آن‌چه كه ظواهر احكام آنها اقتضا دارد؛ بنابر اقتضاى عالم قدرت و اندراج حكمت در آن مى‌باشد.

731/ 4 از اين‌روى گاهى در عالم دنيا به واسطه اين اسباب- غالبا- و گاهى بدون اسباب- احيانا- صور مولّدات (سه‌گانه) و انواع و اشخاص آنها ظاهر مى‌گردد، يعنى كليات به كليّاتش و جزئيات به جزئياتش- به موجب بيان الهى:- قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى‌ شاكِلَتِهِ‌، يعنى: بگو هر كس بر طبيعت خويش عمل مى‌كند (84- اسراء) و تمام اينها به حكم امر الهى وحدانى است كه سارى و جارى در مظاهر فلكى و كوكبى مى‌باشد، چنان‌كه فرمود: وَ أَوْحى‌ فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها، يعنى: كار هر آسمانى را در آن آسمان وحى كرد (12- فصلت) يعنى امرى كه اختصاص و رنگ‌پذيرى به حكم او دارد و به حسب تفاوت آن از جهت احاطه داشتن و كلى و جزئى بودن- در آن‌چه كه از آن متفرع و جدا مى‌شود- تفاوت آشكار و ظاهر مى‌گردد.

732/ 4 سپس (گوييم:) بدان كه پس از گشادن آسمانها و اركان- به حكم حركت حبّى و اقتضاى اجتماعات از حيث مظاهر روحانى و مثالى و حسّى‌اش- ماده خاكى بسته شده گشاده گشت و زمين شد و اسم «المصور» آن را از جهت عقلى كروى و از حيث ظاهرى مسطح صورت داد، چنان‌كه خداوند مى‌فرمايد: وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها، يعنى: و پس از آن زمين را بگسترده است. (30- نازعات)

733/ 4 و همان‌طور كه به واسطه حركت عرشى مقدار روز متعارف تعيّن مى‌يابد، همين‌طور به واسطه باقى افلاك و عناصر و زمين گسترده شده؛ انقسام روز عرشى به شب و روز و هفته و ماه و سال- به تقدير عزيز عليم- تعيّن مى‌يابد.

734/ 4 و به اعتبار اين‌كه زمان؛ مقدار حركت يك روزى محدّد است؛ محلى براى ظهور آن‌چه از اجسام و اعراض كه محدّد (جهات) دربردارد گرديده؛ به طورى كه محكوم زمان گرديده است، چون در قواعد (علمى و فلسفى) ثابت شده كه: هر صورتى كه در محلّى‌