مقام چهارم در اقسام شهود حق سبحان به حسب انقسام تعيّنات اسمى او

849/ 3 چون تعيّنات وجودى- خواه روحانى باشد و يا مثالى و يا خيالى و يا حسّى- صور تعيّنات علمى و احكام آنها مى‌باشند كه به حسب اختلاف مراتب آنها اختلاف پيدا كرده است، و چون تعيّنات علمى صور جمعيت نسبت‌هاى صفاتى و احكام آنها هستند؛ ظهور احكام اسماء افعال از اجتماع احكام اسماء صفات مى‌باشد.

850/ 3 و چون احكام اجتماع اسماء صفات- يعنى حقايق علمى كه در واقع شئون حق‌اند- حاصل از اجتماع توجهات (اسماء) ذاتى است كه همان مفاتيح نخستين و سدنه و پرده‌داران آنها مى‌باشند؛ و اين در نكاح اوّلين است كه در شمار نكاح‌ها- از وجهى غير وجه ديگر- آمده؛ لذا ظهور اسماء صفات از اجتماع احكام اسماء ذات مى‌باشد، و همين‌طور ظهور حكم اسماء افعال، چون حاصل از حاصل چيزى؛ حاصل از آن است.

851/ 3 و چون اين را دانستى گوييم: شهود حق سبحان و رؤيتش مر اين مفصل- يعنى فقط تعيّنات اسمى- را سه قسم است: يا شهود مفصل است مر مجمل را در احديت، و آن شهود علمى ذاتى است كه گفتيم خداوند تمام اشياء را از عين علم خودش به ذات خويش مى‌داند. و يا شهود مفصل است به گونه مفصل، و اين يا به واسطه تفصيل وجودى- يعنى شهود عيانى وجودى- است و يا به واسطه تفصيل علمى- يعنى شهود حقايقى كه در مرتبه علمى هستند از حيث قابليت‌شان در مرتبه امكان- و شهودش يا در ذات خودش است و يا در آن‌چه كه از او در وجود- به واسطه تعيّنش- امتياز دارد، و يا در آن‌چه كه فقط در علم از او امتياز دارد.

852/ 3 و فرق بين امتياز وجودى و علمى از چند جهت است: از جمله اين كه در امتياز وجودى شهود متميّز مر خودش و امثال خودش را از متميزات؛ درست و جايز است، ولى در امتياز علمى- جز شهود عالم- جايز نيست، لذا گوييم: آنها به ذات خودشان معدوم‌اند و موجب كثرت وجودى در ذات نيستند، و يا گوييم: شهود مفصل يا از تمام جهت در وحدت است و يا از تمام جهات در كثرت است- بدون وجهى غير وجه ديگر- و آن كثرت علمى‌