غير حق تعالى نباشد- و يا در تمام مراتب وجودى- مانند امكان ذاتى و احكام آن- و اين (يعنى ظهور در مراتب) معنى آن چيزى است كه از بيان حضرت شيخ قدس سره بارها نقل كرده‌ايم كه گفته: تو آينه اويى و او آينه حالات تو[1].

694/ 3 شيخ اكبر (محيى الدين)- كه خداى از وى خشنود باد- در فص ادريسى گفته:

او عين واحد است و او عيون بسيار است و تعدد جز از حكم محل بر نمى‌خيزد، در حالى كه محل عين عين ثابت است كه در آن حق تعالى در مجلا تنوع و دگرگونى مى‌يابد و در نتيجه احكامى بر آن متفرع و منشعب شده و هر حكمى را مى‌پذيرد، پس بر آن جز عين آن‌چه كه در آن تجلى كرده حكم نمى‌كند.

695/ 3 جندى در شرح اين فقره گويد: يعنى علم عارف محقق در دو مشهد- همه‌اش- بازگشت به عين ثابتى دارد كه وجود واحد به حسب آن (عين) در آن ظاهر شده و يا اعيان ثابته در آن (وجود) به حسب آن (عين) ظاهر گرديده‌اند، چون وجود حق را هيچ خصوصيتى (با چيزى) نيست، براى اين كه او حق هر حقيقت است و اعيان در حقايق خودشان و به واسطه احكام و خصوصيت‌ها و آثار خود؛ به او (وجود حق) تحقق و ثبوت مى‌يابند.

696/ 3 گويم: از اين شرح دانسته مى‌شود كه احكام اعيان به واسطه وجود تعيّن مى‌پذيرد و اعيان به وجود تحقق و ثبوت مى‌يابند.

697/ 3 اما اين كه اعيان ثابته به واسطه وجود تعيّن مى‌پذيرند، در بيان اين دو بزرگوار دلالتى بر آن نبود، اين بدان جهت است كه وجود حق متعال به واسطه اعيان تعيّن مى‌پذيرد، و اگر اعيان به وجود- از آن جهت كه وجود است- تعيّن پذيرد دور پيش مى‌آيد و تعيّن خود اعيان- يعنى تعيّن علمى عدمى آنها- به ذات خودشان مى‌شود، اگر چه تعيّن وجود- نه ظهورش- بدان‌ها است، چون آنها عدمى‌اند.

698/ 3 و اما صلاحيت تعيّن احكام به آن (وجود) از آن جهت كه او خودش خودش (هوهو) است نمى‌باشد، چون آن (وجود) را جز اظهار و آشكارى نيست، بلكه از جهت تعيّن‌

[1] - يعنى به اعتبار ظهور در مراتب، هم چنان كه حق تعالى در تمام مراتب مظهر و آشكار كننده است.