خداوند سبحان است در مراتب آن؛ كه از حقايق ترتيب يافته حاصل شده است، از اين روى شيخ اكبر (محيى الدين)- كه خداى از وى خشنود باد- گفته: در آن حق تعالى در مجلا تنوع و دگرگونى مى‌يابد و در نتيجه احكامى بر آن متفرع و منشعب مى‌شود، و اين را در شرح روشن كرده و گفته: و يا اعيان ثابته در آن (وجود) به حسب آن (عين) ظاهر گرديده‌اند، جز آن‌كه نسبت دادن شارح ظهور را به اعيان از بعضى جهات و اعتبارات است؛ چون گفته شد كه حضرت شيخ قدس سره در كتاب نصوص گفته: اعيان نه ظاهر گرديده‌اند و نه تا ابد ظاهر مى‌گردند، و اين موافق سخن مفتاح الغيب است در اينجا كه ظهور را به اعيان و يا احكام اعيان نسبت نداده، بلكه صلاحيت تعيّن به وجود حق را به احكام نسبت داده است، پس ظهور جز براى حق تعالى و يا آن‌چه كه ويژه حقايق و يا مراتب است نمى‌باشد، پس تعيّن جز اين كه يا براى وجود باشد و يا براى احكام- به توسط تعيّن او- نيست، لذا گفته: تو آينه اويى و او آينه حالات تو، براى اين كه تعيّن نقش شده در آينه جز به حسب آينه نيست، و ما صلاحيت را از ناحيه احكام زيادتر توضيح داديم تا آگاهانيدنى به قابليت آنها باشد، بر عكس جهت وجود حق سبحان؛ چون او فاعل است.

699/ 3 سپس گوييم: مراتب وجودى و يا اعيان- به حسب خودشان- به گونه‌اى از قسمت كردن تقسيم به دو قسم مى‌شوند: قسمى كه هيچ حكمى از ناحيه امكان در آن- جز از يك جهت- نمى‌باشد، يعنى از جهت حقيقت امكانيش، لذا قبولش مر وجود را از پديد آورنده‌اش موقوف بر شرطى غير حق سبحان نيست، وگرنه حكم امكانش با واسطه تعدّد مى‌پذيرفت، و از احكام اين قسم اين كه داراى اوّل بودن وجودى و قرب و نزديكى تام به حق تعالى در مقام احديت؛ و دوام- به حسب دوام خداوند سبحان- مى‌باشد، و به اين (قرب تام)؛ از ارواح ملكى دو؛ و از روحانيات بشرى نيز دو گروه اختصاص دارد.

700/ 3 اما اوّل ملكى قلم اعلا است كه همان عقل اول مى‌باشد و تعريفش گذشت، چون آن نخستين عالم تدوين و تسطير است و (در رتبه ايجاد) هيچ واسطه‌اى بين او و حق تعالى نيست، از اين روى رسول خدا 6 فرمود: نخستين چيزى كه خدا آفريده قلم است، و در روايت ديگر: عقل است، و در روايت ديگر: نور من است، يعنى او در نظام‌