و مطابق آن است، اراده او نيز تابع علمش است و قدرتش به آن‌چه كه اراده آن را معين مى‌دارد تعلق مى‌گيرد، سپس فعل و ايجادش تجليش را به حسب آن معين و مشخص مى‌دارد، و ازلى بودن اين صفات منافى او نيست، چون گفته شد كه تمام زمانها نسبت به كسى كه داناى به تمام معلومات است و غير مقيد به زمان؛ مانند «آن» و لحظه است، پس اين تأثر و اثر پذيرى به سبب وجوه چهار گانه است؛ ولى از جانب نفس خود، زيرا اين از آن حقايق علمى است كه نسبت به خودش عين خودش است، و اين پس از آن است كه حكيم از جهت حكمتش- به سبب برانگيخته شدن برانگيزنده و برترى دادنش مر فعل را و قطع بدان- اثر پذير مى‌گردد، چنان كه گفته‌اند: آغاز فكر پايان عمل است‌[1].

170/ 3 از اين روى گويد: و كمترين اين اثر پذيرى حاضر كردنش؛ و يا علم او در نفسش به آن‌چه كه اراده وقوع آن را دارد مى‌باشد. و ضبط در اين امر اين كه: اثر گذار- به واسطه اثر- يا عالم در نفس خودش و به تمام مصالح و حكمت‌ها است- مانند حق تعالى- و يا (عالم) به بعضى از آن است، و يا آن‌كه از جهت نفس خودش (عالم) است- مانند اهل كشف از جهت خاص- و يا (عالم) از جهت غير نفس خودش است، و يا آن‌كه به واسطه به حضور آوردن اتفاقى‌[2] آن است؛ حالت قصد (عالم) به اثرگذارى، و يا به واسطه حاضر كردنش پس از قصد و تجديد به حضور آوردنش (عالم) است. و اين اثر پذيريهاى چهار گانه يا تنها از جانب اثر است و يا از اثر و اثر پذير با هم.

171/ 3 اينها اقسام هشتگانه‌اند، از آن جمله چيزى است كه ناگهانى است- مانند (علم) كونى و يا الهى مظهرى- و از آن جمله غير ناگهانى است- مانند علم ازلى- 172/ 3 اگر گويى: اثر پذيرى حق تعالى از اثر و يا اثر پذير بعيد و بلكه از دو جهت محال است:

173/ 3 نخست اين كه اثر پذيرى از غير ناتوانى و نياز را مى‌رساند، در حالى كه حق تعالى‌

[1] - يعنى علت غايى تصورش در آغاز است و حصولش در پايان. م

[2] - مقصودش از حضور اتفاقى؛ علم ابتدائى انفعالى است كه نفس از خارج بدست مى‌آورد، و مرادش از حاضر كردن معلوم است از گنجينه خيال و يا عقلش، و اين غير از علم كشفى است، بلكه علم كسبى انبار شده است، يعنى علمى است كه ناشى از ملكه بسيط فعال است.