اختيارى از جهت ظاهر منسوب به مظاهر است و يا به قدرت آنان، و از اين روى است كه انواع احكام تكليف بر آنها بار مى‌شود، و آن تأثير ظاهرى است كه كلياتش به نكاحات (پنجگانه) و اصول نتايجش به حضرات (پنجگانه) تقسيم شده است، و اگر چه تمامى آثار با نگرش به حضرت وجوب و وحدت؛ به واسطه تجلى احدى است كه به حسب هر مظهرى تعيّن دارد.

168/ 3 پس قائل بودن به اين كه بنده را قدرت است- نه آن‌گونه كه جهميه‌[1] گويند- به واسطه ضرورت فرق بين كيفيت حركت دست لرزان و سالم است؛ كه آن را (لرزان را) اثرى نيست، زيرا قدرت الهى را تأثير است و (اين كه) دو قدرت بر يك مقدور- يعنى واحد شخصى- چنان كه اشعريان گويند جمع نمى‌شود تخليط و آميزش بين دو اعتبار وجوب و امكان؛ و وحدت و كثرت؛ بلكه حقى و خلقى است و تخليط جهل و فريب است و روا داشتنش منجر به رفع تكليف و بناى جديد[2] و خدعه و بنياد اباحه مى‌شود، در حالى كه تمام كوشش اين است كه بين ظاهر و باطن مطابقت و پيوند داده شود، و بيان آنان كه: به واسطه كسب بنده است تا آن كه جزا بر آن ترتب يابد. اين را مى‌رساند كه قدرت بنده را مدخليتى است؛ اگر چه در تجدّد و نو شدنش باشد و در وجودش نباشد.

فصل هشتم در اين كه هيچ اثر گذارى اثر نمى‌گذارد تا آن‌كه اثر پذير شود

169/ 3 زيرا اثر گذار اگر حق متعال است؛ گفته شد اگر علمش- اگر چه فعلى است- مستنبط و مستفاد از امور خارج نيست، آن علم تابع معلوم است، يعنى آن را حكايت مى‌كند

[1] - جهميه پيروان جهم به صفوان‌اند كه در مسائل راجع به عقايد دارى مقالات خاصى بوده‌اند اين فرقه در اواخر عهد اموى در خراسان پديد آمدند و بعد از كشته شده جهم( 128) هم چنان در حدود ترمذ باقى بود تا آن‌كه مقارن قرن پنجم به سبب مزيد غلبه اشاعره از بين رفتند، جهميه قائل به جبر بوده و مانند معتزله كه پس از جهميه شهرت يافته‌اند صفات ازلى را نفى مى‌كرده‌اند و مثل مرجئه معتقد بوده‌اند كه ايمان امرى است واحد و در آن تفاضل و تفاوت نيست چنان كه ايمان امت از ايمان انبيا كمتر نيست، جهميه نزد اكثر متكلمين مطعون واقع شده‌اند و آنها را اهل تعطيل شمرده‌اند و در روشان كتب و رسالات تأليف كرده‌اند. م

[2] - يعنى اساس قواعد جديد كه منافى عقل و شرع است.