ما به غير آنها- پوشيده مى‌شود، از اين روى گفته شده: گذشت زمان فراموشى مى‌آورد.

130/ 3 و يا در طور نظر است؛ براى اين كه نظر يا رسمى است، و آن به واسطه خواص و لوازم بوده كه هر دو مباين و جداى از معروف نمى‌باشند، و يا حدّ حقيقى و يا اسمى است‌[1]، و آن‌[2] تفصيل مجمل محدود است- با اين كه در حقيقت عين آن است- و تحقيق آن چيزى است كه حضرت شيخ قدس سره در تفسير فاتحه اشاره كرده و آن اين كه: معرفت حدى‌[3]؛ متعلقش نسبت‌هاى ثبوتى و يا سلبى است؛ نه حقايق، چون گفته شد كه آنها به واسطه نظر دانسته نمى‌شوند[4]. و هر مركبى منتهى به بسيط مى‌شود و اجزاى هر بسيطى؛ اجزاء و بخش‌هاى حقيقى نيستند، بلكه فقط براى حدّ آن هستند و آن هم چيزى است كه عقل در مرتبه ذهنى فرض مى‌كند، ولى او در ذات خود- از آن جهت كه خودش است- غير معلوم است تا آن‌كه اجزا از او نفى شود- نفى حقيقى- و يا درباره‌اش اثبات گردد.

131/ 3 و يا اين كه برهان است، و آن عبارت است از ادراك آن‌چه كه استدلال به صدق آن (قضيه) بر موضوع نتيجه- از حالاتش بر صدق محمولش- مى‌نمايد، و امور صادق بر شئى‌[5]؛ در وجود با آن متحداند، زيرا اتحاد در وجود مدار درستى صدق است، پس از جهت اتحادش با آن حالش دانسته مى‌شود.

132/ 3 اگر گويى: آيا نه اين است كه تعريف شئى به خودش محال و ممتنع است؟ به جهت ممتنع بودن اين كه پيش از دانسته شدن دانسته شود، و نتيجه بخشيدن شئى خودش را تحصيل حاصل است، وگرنه بايد حق متعال قدرت بر آن شئى را نداشته باشد، در حالى كه خداوند از آن‌چه شايسته و در خور (عظمت) او نيست منزه و برتر است. از ان روى اثبات مغايرت بين حد و محدود به تفصيل و اجمال؛ و بين برهان و نتيجه- به واسطه وجوب و لزوم اشتمال آن بر حدود سه گانه كه حد وسط آنها تكرار پذير است- كرده‌اند، يعنى به علّت سه‌

[1] - چون نظر يا حقيقى است و يا اسمى.

[2] - يعنى اسمى، اما حقيقى امكان ندارد.

[3] - يعنى صاحب معرفت حدّى مى‌داند نسبت‌هاى حقايق و يا معرفت حقايق اشيا از جهت اطلاق و بساطت آنها در حضرت غيب كه معدن آنها است از راه نظر غير ممكن است.

[4] - يعنى در فصل سوم از فاتحه.

[5] - يعنى اتحاد شئى با امور صادق بر شئى. م