شده است، بيان كرده و معنى مناسب آنها را ذكر نموده، و در اين معانى مطلب را توسعه و گسترش داده است.

بارى ما در اينجا آنچه لازم بود از كتب لغت درباره معنىِ ولايت و مشتقّات آن آورديم، تا خبيرِ بصير، بر خصوصيّات معانى و موارد استعمال آنها مطّلع گردد، و با تأمّل و تدبّر بدست آورد كه: تمام اين معانى مختلفى را كه براى وَلايت‌و وَلِىّ، و مَوْلى، و غيرها نموده‌اند- چنانكه در «تاج العروس» گويد: معانى ولىّ‌به بيست و يك قسم مى‌رسد همه و همه راجع به يك معنى واحدى است كه آن، أصل و ريشه معنىِ ولايت است، و بقيّه معانى آن نيز با استعاره از آن معنى آورده شده است.

تحقّق ولايت در بندگان خدا بواسطه هُو هوِيَّتى است كه در أثر فَنآء فِى اللَه حاصل مى‌شود

و بعبارةٍ اخرى: أصل معنى ولايت‌در همه اين موارد استعمال، محفوظ است، غاية الامر بمناسبت جهتى از جهات، آن معنى أصل را با ضميمه خصوصيّتى كه در مورد استعمال در نظر گرفته‌اند ملاحظه نموده‌اند و آن أصل همان معنائى است كه راغب در «مفردات» ذكر نموده است؛ آنجا كه در مادّه «وَلْىْ» گويد: الْوَلآءُ وَ التَّوَالِى أنْ يَحْصُلَ شَيْئَانِ فَصَاعِدًا حُصُولًا لَيْسَ بَيْنَهُمَا مَا لَيْسَ مِنْهُمَا. «ولاء و توالى عبارت است از آنكه: دو چيز يا بيشتر طورى با همديگر متّحد بشوند كه چيزى غير از خود آنها در ميانشان وجود نداشته باشد.» به اين معنى كه: بين آنها هيچگونه حجاب و مانع و فاصله و جدائى و غيريّت و بينونت نباشد، بطوريكه اگر فرض شود چيزى بين آن دو وجود داشته باشد، از خود آنها باشد؛ نه از غير آنها.

مثلًا مقام وحدانيّت و يگانگى كه بين بنده و پروردگارش پيدا مى‌شود كه هيچگونه حجاب و پرده‌اى در هيچ يك از مراحل: طبع و مثال و نفس و روح و سرّ نبوده باشد، اين را وَلايت‌گويند. و مقام يگانگى كه بين حبيب و محبوب، و عاشق و معشوق، و ذاكر و مذكور، و طالب و مطلوب پيدا شود بطوريكه أبداً به هيچ وجه من الوجوه جدائى نبوده باشد، آنرا وَلايت‌گويند.