دو. روش بحث در استخراج اهداف و تحليل آنها

براى بررسى ديدگاه‌ها و نيز انتخاب رأى برگزيده، علاوه بر پيش‌فرض‌ها- كه اصول موضوع و مسلّم اين بحث هستند-، بايد به قواعد و روش استخراج هدف‌ها در پديده‌هاى اجتماعى- بويژه آن جا كه صورت تاريخى به خود گرفته‌اند و در دايره رفتارى انسان‌هاى بزرگ و قُدسى جاى دارند- نيز پرداخته شود. اين اصول و قواعد، ما را بر آن مى‌دارند تا در بررسى، به همه ابعاد و زوايا توجّه كنيم و از نگريستن تكْ‌بُعدى بيرون بياييم. اينك به چند مورد از اين اصول و قواعد، اشاره مى‌كنيم:

1. اهداف حركت امام حسين عليه السلام را از دو طريق، مى‌توان استخراج كرد: يكى شيوه كلامى و استفاده از اهداف كلّى امامت؛ و ديگرى، مراجعه به سخنان و نامه‌هاى امام حسين عليه السلام و درست، آن است كه از هر دوى اينها، استفاده گردد. توجّه به يكى از اين دو، سبب لغزش و انحراف در تحليل مى‌گردد.

2. يكى از امورى كه سبب اختلاف نظر در مسئله اهداف امام عليه السلام شده است، توجّه نكردن به تفاوت «مقصد» و «مقصود» است. براى نمونه، آن كه به شهرى مسافرت مى‌كند تا تجارتى را انجام دهد يا مكان مقدّسى را زيارت كند، آن شهر، مقصد اوست؛ ولى مقصود او نيست. مقصود او، تجارت يا زيارت است. در حادثه عاشورا نيز، گر چه اين حادثه به شهادت ختم شد، ولى شهادتْ مقصد است، نه مقصود. بنا بر اين، اگر گفته شود كه امام حسين عليه السلام براى شهادتْ قيام نكرد، بلكه براى تشكيل حكومت و احياى سنّت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و اصلاح امور امّتْ قيام كرد، سخنى بى‌جا نيست؛ چرا كه شهادت، مقصد است و مقصود، احياى سنّت و اصلاح امور است.

3. همچنين بايد ميان اهداف يك حقيقت، و نتايج و آثار مترتّب بر آن، فرق گذاشت. امام حسين عليه السلام، براى رسيدن به اهدافى به شهادت رسيد و اگر پس از آن، انسان‌ها با عزادارى و گريه بر او، به كمالات معنوى برسند و از اجر اخروى برخوردار گردند، نبايد عزادارى و گريه و نتايج مترتّب بر آن را از اهداف قيام امام حسين عليه السلام برشمرد. بنا بر اين، آنان كه هدف قيام امام عليه السلام را شفاعت امّت و يا دستيابى به اجر اخروى و آمرزش گناهان دانسته‌اند، گرفتار اين مغالطه شده‌اند.